این محصول در قالب ورد و قابل ویرایش در 170 صفحه می باشد.
جغرافیای تاریخی چیست ؟
جغرافیای تاریخی علمی است که از تأثیر محیط جغرافیایی بر وقایع تاریخی ، سیرتکامل دولت ها و تغییرات مرزی آن ها و تاریخ اکتشافات جغرافیایی بحث می کند 1 .
و به تعریف دیگر ؛ عملی است که رابطه ی بین انسان و طبیعت را در زمان گذشته بررسی می کند . لذا در این علم ، روابط مکانی انسان در قالب مقاطع زمانی در گذشته ، مطرح می شود تا چگونگی مسایل جغرافیایی امروز بشر ، بهتر درک شود و به تعبیر دیگر جغرافیای تاریخی ، همان جغرافیای انسانی گذشته است 2 .
بنابراین بنا داریم تا حد توان رابطه ی بین ساکنان زنجان و نواحی مربوط به آن را در مقطع تاریخی « ورود اسلام به آن تا هجوم مغول » در محدوده ی جغرافیایی ، با توجه به وجود و گذر حکومت های مختلف اسلامی و ایرانی و آن چه که به مالکیت ، اراضی ، فرهنگ و تمدن و ... بر این سرزمین گذشته مورد بررسی قرار دهیم .
وجود رودخانه های قزل اوزن و زنجان رود در اطراف زنجان و نواحی اطراف آن ، یکجانشینی و توسعه و تمدن را در طول تاریخ آشکار می کند .
البته ساختار کالبدی شهر ، مظهری از شرایط سیاسی و نظامی ـ اجتماعی موجود در آن شهر است 3 .
همان طور که در تواریخ مذکور است زنجان در سال 22 یا 24 هجری بدست مسلمانان با جنگ و غلبه فتح شد که این ، حصار و استحکام نظامی شهر و سلحشوری و شجاعت مدافعان و حاکمان وقت شهر را می رساند .
به طوری که می دانیم شهر زنجان دارای کهن دژ و دروازه های مختلفی بوده است ، که پس از حمله ی اعراب ، به احتمال زیاد ویران شده و یا آسیب جدی دیده که بعدها ، مرمت و احیاء شده است .
شهر زنجان قبل از اسلام به سبب داشتن کهن دژ ، دارای مرکز حکومتی ، نهادهای دولتی و ... بوده است که تابع حکومت ساسانی بوده است . و نیز هریک از گروه های قومی و صنفی ، برای خود جایگاه مخصوصی داشتند فلذا هر قسمت شهر یا هر محله ی آن ، به قوم یا گروه مذهبی یا صنفی یا قومی خاص تعلق داشت . مثل محله ی مسگرها ، محله ی عطارها و ... ، امروزه نیز ، محله هایی به این نام ها وجود دارد . شهر زنجان نیز همانند سایر شهرهای مملکت ساسانی به فعالیت روزمره ی خود می پرداخته و دارای تمدن ، فرهنگ و ... مخصوص به خود بوده است .
با هجوم اعراب نو مسلمان به شهر زنجان ، شهر از رونق قبلی افتاده و حکومت آن همانند سایر نقاط مفتوحه ی ایران به دست اعراب افتاد . و چون شهر با غلبه فتح شده بود ، زمین های آن جزو اموال مسلمین ( اموال خالصه اسلامی ) در آمد .
کشور ایران ، حدود دو قرن در دوره ی خلفای راشدین ، امویان و عباسیان توسط عاملان یا نمایندگان کامل آن ها اداره می شد . در عصر امویان سرزمین ایران از متعلقات استان کوفه و بصره به شمار می رفت 1 .
وجود کوهستان های صعب العبور و متعدد ، همچنین وجود قلعه های مختلف در اطراف زنجان ، مخالفان حکومتی را پناه گاهی بود به طوری که حکومت کنگریان از اوایل قرن چهارم ، قدرت را در منطقه ی زنجان به دست می گیرد و جبهه مخالفی در برابر نفوذ و سیادت عرب ایجاد می کند .
اسماعیلیان در طی سلطنت سلطان سنجر 483 ـ 522 تبلیغات سیاسی و مذهبی خود را به اوج می رسانند .
ظهور حکومت های کوچک و محلی دیگر همانند خوارزمشاهیان ، غوریان ، اتابکان در نقاط مختلف ایران ، بار دیگر مرزهای بزرگ این کشور را در هم شکست و زمینه ساز حرکت و حمله ی مغول در آغاز قرن هفتم هجری گردید 2 .
زنجان به هنگام هجوم مغول ، تحت نفوذ خوارزمشاهیان بوده به گونه ای که در سال 621 چنگیز خان ، برای کم کردن نفوذ جلال الدین خوارزمشاه حمله ی دوم خود را به زنجان انجام می دهد . و در هجوم سوم که هولاکو آن را رهبری می کند ، نفوذ اسماعیلیه در زنجان و منطقه به کلی از بین می رود ، مراسم قتل و غارت انجام می گیرد و شهر به ویرانه ای تبدیل می شود .
چون ایلخانان مغول سلطانیه را می سازند و آن را به پایتختی بر می گزینند ، زنجان روستایی از روستاهای آن می گردد .
در منابع مختلف از زنجان به سبب اهمیتی که داشته با القاب مختلفی یاد شده مثلاً ابن خرداد به آن را بلاد پهلویین می نامد . ( شاید به سبب تکلم به زبان پهلوی ) ، انبار غله ی ایران نامیده می شود که حتماًبه سبب تولید زیاد غلّه ، در این منطقه بوده است .
زمانی دارالسعاده بوده و در زمان بابیه ، که در سال 1266 عصر ناصرالدین شاه بابیان زنجان شورش کردند و سرکوب شدند ، لقب ارض اعلی گرفته بود . همچنین از زمان قاجار ، خمسه به سبب وجود پنج بلوک یا پنج ایل بزرگ در آن نامیده شد .
زنجان ، امروزه نیز دارای اهمیت و رونق فراوان است ، وجود معادن غنی روی و فلزات مختلف دیگر ، وجود معادن سنگ های زینتی و ساختمانی ، معادن سلیس و ... ، برخورداری از اراضی کشاورزی وسیع و پربازده ، قرار گرفتن در مسیر راه ترانزیتی ایران ـ اروپا ، برخورداری از تولیدات کارخانجات صنعتی مختلف در سطح استان و ... اهمیت آن صد چندان می شود .
اهداف پژوهش
نگارنده در نظر دارد ، جغرافیای تاریخی زنجان را از ورود مسلمانان به آن تا هجوم مغول ـ که حدود 600 سال را در بر می گیرد ـ بررسی کند و مطالب جمع آوری شده را ، طوری طبقه بندی نماید و به آن انسجام بخشد که ، به صورت سال شمار و ، یا سلسله های حکومتی ، مورد مطالعه قرار گیرد . ( البته سنواتی که در منابع قدیم ، دارای اتفاق و خبری مکتوب باشد )
فهرست مطالب
عنوان
صفحه
فصل اول : کلیات
پیشگفتار
6
جغرافیای تاریخی چیست ؟
9
اهداف و اهمیت پژوهش
12
پیشینه ی پژوهش
14
روش پژوهش
14
محدودیت های پژوهش
14
تحلیل منابع ( مأخذ شناسی )
14
فصل دوم – جغرافیای طبیعی ، موقعیت و حدود
27
جغرافیای استان زنجان
28
ناهمواری استان
28
نقش ناهمواری ها در زندگی ساکنان استان
29
آب و هوا و انواع آن در استان
31
تقسیمات سیاسی استان
32
منابع آب استان
32
موقعیت تاریخی – جغرافیایی زنجان
34
عنوان
صفحه
آب و هوا
38
رودخانه ها :
39
رودخانه ی قزل اوزن
39
رودخانه ی زنجان رود
41
چشمه ها
43
راه ها و اهمیت آن ها – فاصله ها
43
برج و باروی زنجان
45
وجه تسمیه زنجان
49
زبان
51
مذهب
53
خصوصیات مردم زنجان
56
زنجان جزء کدام ناحیه است
58
فصل سوم – جغرافیای تاریخی – سیاسی – اقتصادی – فرهنگی زنجان
61
فتح زنجان و سکونت اعراب در آن
62
چگونگی و علل پذیرش اسلام توسط مردم
63
اهمیت علم و ترجمه در دوران اسلامی
66
مدرسه و مسجد
68
عنوان
صفحه
مساجد زنجان
72
دانشمندان و بزرگان زنجان
74
مهاجرت هنرمندان به زنجان
82
معادن ، صنعت و تجارت
83
کشاورزی و محصول در زنجان
86
مالیات در دوره ای اسلامی
91
زنجان دارالضرب، بوده است
97
شهرهای نزدیک به زنجان
98
1-3 – طارم - طارمین
98
2-3- سرجهان
101
3-3- سهرورد
102
4-3- سجاس
104
فصل چهارم – حکومت های مؤثر در زنجان
106
کنگریان طارم و دژ شمیران
107
اسماعیلیه و زنجان
111
آغاز تا فرجام فرقه ی اسماعیلیه در زنجان
116
اتحاد قزوین و ابهر و زنجان
117
عنوان
صفحه
فصل پنجم – حکومت ها به ترتیب سلسله در زنجان
119
قبل از اسلام
120
امویان
120
عباسیان
120
علویان طبرستان
121
سامانیان
121
آل زیار
123
کنگریان
124
آل بویه
124
سلجوقیان
128
خوارزمشاهیان
130
فصل ششم – ساسانیان و پیروی از آداب آنان در دوره ی اسلامی
135
ساسانیان و تمدن
136
ساسانیان و مذهب
138
ساسانیان و مالیات
140
ساسانیان ؛ پول و برات – دوره ای اسلامی ؛ پول و برات
142
دوره ی اسلامی و پیروی از آداب ساسانیان
144
عنوان
صفحه
فصل هفتم – آتشکده ها – غارها و قلاع سیاسی زنجان
146
آتشکده ها:
147
آتشکده شیز
147
آتشکده تشویر
149
غارها
150
غار خرمنه سر
150
غار گلجیک
150
غار کتله خور
151
قلاع سیاسی زنجان
152
دژ سر جهان
152
دژ شمیران
152
دژ تاج
154
نتیجه گیری
155
خلاصه
156
منابع فارسی
158
منابع عربی
169
چکیده انگلیسی
170
مقاله جغرافیای تاریخی زنجان از آغاز اسلام تا ظهور مغول
