تعداد صفحات :203
«چکیده»
بحث ثبوت هلال ماه از مباحثی است که همه انسانها به نوعی به آن نیاز دارند. شریعت مقدس اسلام نیز برخی از اعمال و عبادات را معلّق به ثبوت هلال ، نموده است.
مهمترین عامل تعیین کننده در رؤیت هلال و آغاز ماههای قمری، افق است ، هر نقطه ای روی کره زمین افق مخصوص به خودش را دارد.بر این اساس معیار متخصصین دینی و فقهای عظام در رؤیت هلال بر اساس افق مشخص می شود.
بیشتر فقها ، رؤیت هلال ماه را در هر شهری ، تنها برای مردمان همان شهر و ساکنان روستاها و شهرهای نزدیک به آن معتبر می دانند.
دیدن هلال و ثابت شدن ماه در سرزمینی برای دیگر سرزمینها کافی است و می توان با دیدن هلال و ثابت شدن ماه در هر سرزمینی از کره زمین روزه گرفت، یا روزه گشاد.
شماری از باورمندان این دیدگاه می گویند: ماه اگر در سرزمینی ثابت شد، سرزمینهای را در بر می گیرد که در شب، سرزمینی که در افق آن هلال دیده شده ، یکسان باشند،هر چند این یکسانی در پاره ای از شب باشد.
برخی از مجتهدین ،حکم حاکم را نیز برای پذیرش دیده شدن هلال کافی می دانند. هر چند که حاکم شخصاً ندیده باشد و از راههای دیگر برایش یقین به رؤیت هلال حاصل شده باشد. .البته از نظر منجمین و به تبع آن برخی نرم افزارها پیشرفته نجومی هم که از لحاظ صحت و دقت تجربه شده باشد و اصطلاحاً اطمینان به رؤیت یا عدم رؤیت هلال ایجاد کند از نظر برخی مراجع برای اثبات رؤیت یا عدم رؤیت هلال کافی است.
واژگان کلیدی :
«هلال ،رؤیت ، محاق ،تعمیم ، گواهان ، بیّنه ، حاکم ، افق»
مقدمه
« وَ القَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّی عَادَ کَالعرْجُونِ الْقَدیمِ.»[1]
« و برای گردش ماه منازلی معین کردیم (که در آن منازل سیر می کند) تا مانند شاخه خشک خرما باز گردد.»
پیش از گام نهادن در وادی تحقیق و پژوهش با مجهولات عدیده ای در مورد هلال مواجه بودم ، به گونه ایکه در زمره «یسئلونک عن الاهله ...»[2] قرار داشتم ، نه از جنبه تکوینی هلال و نه از بعد فقهی آن ، اطلاعات چندانی نداشتم .اینکه چرا ماه ،این سلطان شب ، گاهی بیست و نه روزه و گاهی سی روز بطول می انجامد،زمانی بصورت هلال باریک ظاهر می شود ،و پس از اینکه مبدل به قرص کامل می گردد، مجددا به شکل هلال در می آید و به مدت یک یادو شب،رخ زیبایش را از زمینیان می پوشاند.
گروهی امروز نماز عید می خواندند و می گفتند«اسئلک بحق هذا الیوم الذی جعلته للمسلمین عیدا...» و فردا گروه دیگری در همان شهر و گاه در همان مسجد ،عین همین عبارت را می گفتند و معلوم نبود منظور از «للمسلمین»در این عبارات کیست؟!
عده ای به هم تبریک عید می گفتند و جماعتی در حال روزه بودند و دعای «یا علی یاعظیم ...و هذا شهر عظمته و کرمته...و هو شهر رمضان...»می خواندند و گاه در یک لحظه و حتی یک خانه این اختلاف جانکاه دیده می شد ، در حالی که اسلام دین «توحید»در تمام زمینه ها ست و خواهیم دید حتی با وجود اختلاف فتاوی هیچ موجبی برای این اختلاف ها نیست.
مردم از این بیم دارند که در سال های بعد نیز این امر تکرار شود و در نتیجه بعضی از نا آگاهان تعلیمات اسلام را زیر سوال ببرند.این امر هنگامی نگران کننده تر می شود که می بینیم در اغلب کشورهای اسلامی مساله رویت هلال حل شده و لااقل اهل یک کشور با یکدیگر هماهنگ هستند،ولی در کشور ما چگونه است؟
شاید تنها ما هستیم که این مساله را حل نکرده ایم ، با این که فقهای قوی وآگاهی داریم. مشکل اصلی در این است که با مساله رویت هلال که از «موضوعات»است مانند یک مساله فقهی و «حکمی از احکام شرع»برخورد می کنیم .در حالی که می دانیم مردم هر چند در مسائل و احکام فقهی یا باید مجتهد باشد یا از مجتهدی پیروی کنند، ولی در موضوعات (مانند رویت هلال)هر کس می تواند به یقین و اطمینان خود عمل کند.
توضیح این که وجوب روزه ماه مبارک رمضان از ضرویات اسلام و واضحات قرآن است و هیچ کس در آن تردید ندارد،و چون اصل وجوب از ضروریات دین است، طبعا تقلید هم در آن راه ندارد ؛ولی در احکام ،جزئیات،شرایط و موانع روزه باید یا مجتهد بود یا از مجتهدان آگاه تبعیّت کرد.امّا این که امروز ماه مبارک رمضان است ، یا نیست ، از موضوعاتی است که هر کس می تواند در آن به تشخیص خود عمل کند ،یعنی هر گاه بر کسی ثابت شد که روز اول ماه رمضان است می تواند روزه بگیرد و اگر عید ثابت شد ،افطار کند.
گر چه مردم روی اعتمادی که به مراجع دارند در این گونه موضوعات مهم نیز به سراغ مراجع می روند تا بهتر تشخیص دهند ،اما مراجع از نظر شرعی هیچ الزامی به نظر دادن در باره این موضوع ندارند و می توانند بگویند این مساله از موضوعات است و خودتان تحقیق کرده و عمل کنید.
از سوی دیگر اگر هر یک از مردم در این مساله که جنبه عمومی و اجتماعی دارد،جداگانه به تحقیق بپردازد اختلافات زیادی ،به سبب تعدد منابع تحقیق ، به وجود می آیدکه با روح اسلام سازگار نیست. همان گونه که رجوع به مراجع به طور جداگانه نیز از این مشکل دور نخواهد بود ،زیرا ممکن است چند نفر از شهود نزدیک مرجع بزرگوار به گونه ای گواهی می دهند و چند نفر به شکل دیگر نزد مرجع بزرگوار دیگری ،یا شهود که نزدیک مرجع گواهی می دهند، ممکن است مورد اعتماد دیگری نباشند، یا اصلا شهودی که نزد این مرجع می روند ،موفق به درک محضر مرجع دیگر نشوند.این امور سبب می شود هلال ماه بر یکی ثابت شود، و بر دیگری ثابت نگردد ،و اختلاف جانکاه و نگران کننده ای میان مردم پیدا شود و عظمت عید و ماه مبارک و شعائر مربوط به آن زیر سوال رود و حتی به یک شهر و در یک خانه نیز کشیده شود.
استهلال یا تلاش برای رؤیت هلال،که در منابع اسلامی بخصوص فقه شیعه مورد تایید قرار گرفته ،مورد توجّه جمع زیادی از مردم جهان در گذشته و حال بوده وهست، اعتقادات مذهبی و علایق علمی و تنظیم تقویم قمری از جمله مهمترین انگیزه های توجه مردم و دانشمندان به این امر است.
[1]- سوره مبارکه یس، آیه 39
[2]- بقره/189.
«روش تحقیق»
در این رساله با توجه به موضوع آن ،که نظری و استدلالی است ،به صورت کار کتابخانه ای انجام گرفته ،البته به صورت میدانی نیز امکان دارد به این ترتیب که به رصد ماه ، پرداخته شود . امّا به دلیل نبود امکانات مخصوص از این روش صرف نظر شده است . و ابزار گردآوری اطلاعات فیش برداری بوده است. که در این راستا اطلاعات مورد نیاز از منابع مختلف استخراج و مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
«قلمرو تحقیق»
آنچه در این رساله مورد توجه و تاکید قرار گرفته است بررسی آیات و روایات مختلف و نظرات فقیهان (شیعه ،سنی)در مورد هلال می باشد و همچنین سعی بر آن شده تا دستاورد های علمی و نجومی در این بحث آورده شود تا با استفاده از آن به ضرورت اثبات هلال ماه پرداخته شود ودر نتیجه به ایجاد وحدت امت اسلامی و رفع موانع و مشکلات فراروی همدیگر پرداخته شود.
«بیان مسأله»
با توجه به این که بحث ثبوت هلال از مباحث مهم و ضروری مکتب اسلام می باشد و برخی از اعمال و عباداتها به ثبوت هلال بستگی دارد لذا بر آن شدیم به بحث پیرامون اثبات هلال پرداخته تا بتوانیم طرح های پژوهشی کاربردی در زمینه های فقهی و نجومی برای روشن شدن نقاط مبهم و دستیابی به اطلاعات و نرم افزار های تسهیل کننده رؤیت هلال بپردازیم و همچنین به بررسی ملاک های علمی و برطرف نمودن اختلافات موجود با توجه به پیشرفت های علمی برسیم ودر نهایت به تقویم قمری بر اساس ملاک واحد برای جهان اسلام دست پیدا نماییم.
«پیشینه تحقیق»
بحث رؤیت هلال و راههای ثبوت آن، از اموری است که معمولا مردم با آن سروکار دارند به همین جهت مباحث زیادی در رابطه با این امر درکتب غالب فقهای شیعه و سنّی ، ابواب صوم و حج ، و بعضاً به صورت مقاله ، وارد شده است . لذا در این رابطه با اثبات هلال در داخل و خارج کشور تحقیقاتی انجام شده است ، ولی تا کنون نتایج واحدی بدست نیامده است و در خارج کشور علما تلاش های ارزنده ای به صورت فردی انجام داده اند. از جمله عالم بیدار ودور اندیش ومصلح زمان شناس امام موسی صدر بود که برای از بین بردن نگرانی و اضطراب و وحدت امت اسلامی دست به کار شد ولی نتیجه ای حاصل نشد. و در زمینه تلاش های جمعی فعالیت هایی صورت گرفت. مثلا در جلسه تقویم اسلامی در جده که ایران هم در آن جلسه حضور داشت، که هدف عربستان آن بود که مکه مکرمه را مرجع رؤیت هلال قرار دهند ولی یه نتیجه نرسید.
هدف تحقیق:
یکی از مهم ترین مقوله ها در مکتب اسلام مقوله اثبات هلال ماه می باشد چون بحث ثبوت هلال از مباحثی است که همه انسان ها به نوعی به آن نیاز دارند و شریعت اسلام نیز برخی از اعمال و عبادات را معلّق به ثبوت هلال ، نموده است.لذا در این پایان نامه به مقایسه آرا و نظرات عالمان شیعه و عالمان غیر شیعه در مورد رؤیت هلال پرداخته می شود. همچنین به این موضوع که آیا اثبات هلال از طریق چشم غیر مسلح مشخص می شود یا خیر می پردازیم. در نهایت به بررسی ملاک های اصلی فقها در اثبات حلول ماه و معیار متخصصین و فقهای عظام در رؤیت هلال و مساله اتحاد و اختلاف فقها پرداخته می شود.
1-1 «بخش اول»: واژه شناسی
1-1-1 ماده «هلل» و مشتقات آن در کتابهای لغت
هَلَّ السَّحابُ بِالمَطَرِ هَلَّاً و اِنهَلَّ بِالمَطَرِ اِنهَلالاً .
باران با شدت بارید .
اَلتهلیل : قول لا اله الا الله .
یَتَهَلّلُ السَّحابُ بِبَرقِه : ابر درخشان می شود .
یَتَهَلَّلُ الرَّجُلُ فَرِحاً : از خوشحالی تابناک می شود . [1]
أُهِلَّ : ماضی مجهول است از اهلال. و اهلال به معنی :بانک بلند کردن ،فریاد کشیدن ،آواز برآوردن ،نام بردن . و اهلال در اصل به معنی :آواز برآوردن است . و هلال ،هر ماه که بدین نام نامیده شده ،بدان جهت است که هنگام دیدن آن به تکبیر و دعا آواز برمی آورند . و اهلال در حج به تلبیه آواز برداشتن است . [2]
أَهِلَّه : جمع هلال است . به معنی: ماه نو . و به دو شب اول ماه هلال گفته می شود ، و برخی گفته اند :در سه شب اول هلال است [3]، . بعضی هم گفته اند : تا هنگامیکه خط نورانی باریکی آن را به شکل دائره بیرون می آورد . بدین نام نامیده می شود . [4]
اَلهِلالُ : اوّل لیلهٍ و الثانیه و الثالثه ،ثم هو قمرٌ .
هلال :شب اول تا شب سوم ماه و پس از آن ، به ماه قمر می گویند .
وَالهِلالُ ما یُضَمُّ بینَ الحنوَیْنِ من حدیدٍ أو خشَب؛ والجمع الأهلَّهُ .
و هلال به چوب یا آهنی که میان پالان نهند ،جمع آن :الاهله .
والهِلالُ :السنانُ الذی له شُعبتان یُصاد به الوحش.
هلال : به پیکان دو شاخه که با آن حیوانات وحشی را شکار می کنند .[5]
أُهِلَّ الهِلالُ : هلال ماه آشکار شد ،ماه شب اول آشکار شد .
هَلَّلَ الرَّجلُ : لا اله اله الله گفت .
اِسْتَهَلَّ الصَبی :در وقت ولادت بلند گریه کرد .
أهَلَّ اَلْمُعْتَمَر :هنگامی گفته شود که تلبیه گو صدایش را بلند کند. [6]
اَهَلِّ الرَّجُلُ : بسوی ماه شب اول نگاه کرد .
أهْللْنا الشَهْر والسْتَهْلَلْناه : هلال ماه را دیدیم .
وهالَّ الاجیر مُهالَّهً و هِلالاً :اجاره کرد او را از این هلال تا آن هلال .
ابن الاعرابی :وَالْهِلالُ ما یَبْقی فی الحَوضِ من الماءِ الصافی : هلال آب صاف و زلال است که در حوض باقی می ماند . [7]
1-1-2 ماده «هلل» در احادیث و قرآن
ابن اثیر[8] بعضی از احادیثی را که از طریق عامه ضبط شده و در آنها ماده «هلل» آمده ،ذکر نموده است ، ایشان گفته است در احادیث حج مکرراً «اهلال» ذکر شده و آن عبارت از رفع صوت به تلبیه است.
گفته می شود . أهَلَّ المُحْرِمُ بِالحَجْ یُهلُّ إهْلالاً :
این عبارت وقتی گفته می شود که حاجی تلبیه بگوید و صدایش را بلند کند.
وَالْمُهَلّ :موضع اهلال و آن میقاتی است که از آن محرم می شوند .
حدیث عمر : «أن ناساً قالُوا لَه :إنا بینَ الجبال لا نُهِلُّ الهِلالَ اذا أهَلَّه الناس.»
یعنی ما به خاطر وجود کوه هلال ماه را نمی بینیم هنگامی که سایرین می بینند .
فخرالدین [9] طریحی روایتی را از طریق خاصه ذکر کرده است :
فی دعاء الهلال « اللهم أهلّه علینا بالامن و الایمان»که اهله هم با ادغام و هم با فک روایت شده است.
بعضی از شارحین گفته اند در صورتی این عبارت صحیح است که منظور از «أهله» تاباندن و نمایاندن هلال(اطلعه وأرانا ایاه) باشد ،که در اینصورت معنای دعا می شود :خدایا دیدن هلال را بر ما مقرون به امن و ایمان قرار بده.
و عنه ، عن محمد بن عبدالحمید ، عن محمد بن الفضیل ،عن ابی الحسن الرضا (ع). [10]
فی حدیث قال : صوموا للرؤیه ، وافطروا للرؤیه .
در حدیثی آمده است : با دیدن هلال ماه روزه بگیرید و با دیدن آن افطار کنید .
از ماده «هلل» در کل قرآن فقط دو مشتق ملاحظه می شود : یکی اُهِلَّ و دیگری أَهِلَّه جمع هلال .
1- اِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُم الْمَیَتهَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزیرَ وَ ما أهِلَّ بهِ لِغیْرِ الله ... (بقره /173)
جز این نیست که مردار و خون را و گوشت خوک را و آنچه را که به هنگام ذبح نام غیر خدا بر آن بخوانند ،بر شما حرام کرد .
اُهِلَّ ماضی مجهول است از اهلال . اصل رفع صوت است و مراد از آن در اینجا بلند گفتن اسم غیر خداوند مانند لات و عزی و سایر بتها بر حیوانی که مورد ذبح واقع می شود . البته این اصطلاح به بلند گفتن نام خداوند در هنگام ذبح نیز اطلاق می شود. به مرور زمان کاربرد این اصطلاح گسترش یافته و در هر اسمی اعم از اینکه بلند ذکر شود یا معمولی ،استعمال شده است مانند اهلال به تلبیه که عَلَم شده است برای هر مُحْرمی که صدایش را بلند کند یا بطور معمولی تلبیه بگوید . [11]
2- یَسْئلونکَ عَنِ الاَهلَّه[12] قل هی مواقیت للناس و الحجّ ...[13]
أهِلّه جمع هلال و منظور از آن در اینجا هلال ماه است .
جوهری گفته :شب اول تا شب سوم ماه و پس از آن قمر است[14] .
[1] - العین،خلیل بن احمد فراهیدی، ج 3/ ماده هلل،موسسه دارالجهره ، چاپ اول ،1405 هجری
[2] - تبیین اللغات تبیان الایات / ص 654
[3] - دعای رؤیت ماه تا 3 شب استحباب دارد .
[4] - محمد قریب تبیین اللغات لتبیان الایات، یا فرهنگ لغات قرآن ،انتشارات بنیاد ، انتشار 1366، / 655
[5] - اسماعیل بن حماد الجوهری، الصَّحاح ،ج 3/ماده هلل. ص 1851، دار العلم للملایین ، بیروت ،چاپ دوم ،1399 هجری
[6] - همان ج 3 . ص 1852
[7] - محمد بن مکرم ابن منظور الافریقی المصری، لسان العرب ،ج 5 / ماده ، دارصادر،بیروت .
[8] - مبارک بن محمد الجزری (ابن الاثیر)، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، ج 5/271 ، 272،احیاء‌الکتب العربیه، چاپ اول ،1383هجری 1963 م .
[9] - شیخ فخر الدین طریحی ،مجمع البحرین ج 5 / ماده «هلل» ،مکتب نشر الثقافه الاسلامیه، چاپ دوم ، 1408 ه.ق
[10] - محمد بن الحسن الحرّ العاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشعیه الی تحصیل مسائل الشرعیه ، ج7/ 183
[11] - الراغب الاصفهانی ،معجم مفردات الفاظ القرآن، ماده هلل در الکتاب العربی؛ فرهنگ لغات قرآن ج2/ ماده هلل ص 654 ؛ الشیخ الفضل بن الحسن الطبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج1/275 ؛دار احیاء التراث العربی، بیروت ،1379 هجری. و محمد بن یوسف مشهور به ابی حیان الاندلسی تفسیر البحر المحیط ج1 /663 ، دار الکتب العلمیه ،چاپ اول ،1413 هجری.
[12] - الاهله جمع هلال،اسم جامد و اصله اهله بسکون الهاء و کسر اللام الاولی و فتح الثانیه ثم سکنت اللام الاولی و نقلت حرکتها الی الساکن قبلها و ادغمت مع اللام الثانیه ، وزنه أفْعِلَه . (الجدول فی اعراب القرآن و صرفه و بیانه 1و2/ 387)
[13]- بقره ،آیه 189.
[14] - الصحاح ،ج 5/ ماده هلل
