بررسی جایگاه ایران در بازار جهانی نفت
لینک پرداخت و دانلود *پایین مطلب*
فرمت فایل:Word (قابل ویرایش و آماده پرینت)
تعداد صفحه:53
چکیده :
در این مقاله سعی خواهد شد با توجه به مجموعه داده ها و اطلاعات مطرح شده در که جایگاه ایران در بازار جهانی نفت تبیین شود. در عین حال در این مقاله، موازنه موجود میان درون گرایی و برون گرایی در سیاست گذاری و اداره صنعت نفت وگاز کشور بررسی می شود و پیامدهای آن مورد مطالعه قرار می گیرد. درنهایت نیز روشهای ایجاد موازنه جدید میان این دو عرصه با توجه به منافع ملی کشور در بخش نفت و گاز بررسی خواهد شد.
این مقاله از دو بخش تشکیل شده است.بخش اول چشم اندازی از وضعیت کنونی بخش نفت در ایران ارائه می کند در این بخش ابتدا امکانات و تواناییهای کشور در بخش انرژی مورد بررسی قرار می گیرد و سپس اهداف سیاستهای حال حاضر و آتی بخش انرژی و همچنین اقدامات انجام شده و در مسیر این سیاستها، بررسی می‌شود. با مجموعه مطالب بخش اول، تصویری از جایگاه ایران در صنعت نفت جهان به دست خواهد آمد.
بخش دوم فصل عرصه های درون گرایی برون گرایی در سیاست گذاریها و اداره امور بخش نفت و گاز کشور را مورد بررسی قرار می دهد. بدین ترتیب با ارائه الگوی جدیدی از توازن میان درون گرایی و برون گرایی در سیاستهای نفت و گاز کشور ،راه های ارتقای جایگاه ایران در بازار انرژی جهان تبیین می شود.
بخش اول
جایگاه ایران در بازار نفت جهان
دراین بخش تصـویری نسبتاً جامع از زوایای مختلف صنعت نفت وگاز ایران ارائه می شود تا ازطرق آن، جایگاه کشورمان در بازار انرژی جهان مشخص شود. برای تبیین این جایگاه،مسائل مربوط به ذخایر انرژی ،توان و ظرفیت تولید، مصرف روندهای حاکم بر این عرصه ها تبیین خواهد شد.
در قسمت دیگر این بخش، به اهداف و سیاستهای بخش انرژی کشور وفعالیتهای صورت گرفته در این زمینه اشاره خواهدشد. بدین ترتیب مجموعه مطالب این بخش،تصویری از صنعت نفت و گاز ایران و جایگاه جهانی آن، ارائه خواهد کرد.
ذخایر نفت وگاز
جداول 1-1و2-1، وضعیت ذخایر نفت وگاز ایران را در ابتدای سال 1382نشان می دهد. درای دو جدول،ذخایر انرژی قابل استحصال ایران به تفکیک نفت، میعانات گازی وگاز طبیعی در خشکی و دریا ذکر شده است. جدول 1-1 نشان می دهد که بازیافت اولیه نفت در مناطق خشکی ودریایی ایران در حد 155 میلیارد بشکه و بازیافت ثانویه، 57/32 میلیارد بشکه است که در مجموع به 57/187 میلیارد بشکه می رسد(1). البته رقم 187 میلیارد بشکه جنبه برآوردی و تخمینی دارد. یعنی با توجه به ساختار طبیعی مخازن و با استفاده از روش های افزایش بازیافت می توان چنین حجمی از ‹‹نفت در جای اولیه›› را استخراج کرد.به عبارت دیگر، رقم 187 میلیارد بشکه، حداکثر میزانی است که با توجه به شناخت کنونی از مخزن و کاربرد روشهای ازدیاد بازیافت می توان از مخازن برداشت کرد. براین
اساس،باید نفتی را تا کنون از مخازن برداشت شده است از این رقم کسر کرد تا ذخیره قابل استحصال نفت بدست آید.
همان طور که در جدول 1-1 نشان داده شده است، تا پایان سال 1381 در مجموع 77/56 میلیارد بشکه نفت و میعانات گازی از مخازن ایران برداشت شده است وبرهمین اساس 80/130 میلیارد بشکه نفت قابل استحصال وجود دارد. از آنجا که درآمار رسمی شرکت ملی نفت ایران ذخیره نفت در جای اولیه کشور 561 میلیارد بشکه ذکر شده است، می توان از تقسیم این رقم برکل نفت قابل برداشت کشور یعنی 187 میلیارد بشکه به ضریب بازیافت نفت پی برد.براین اساس، رقم 33 درصد به عنوان ضریب بازیافت به دست می آید که با توجه به تجارب قبلی ایران تا حدی خوشبینانه به نظر می رسد.بنابراین شاید بتوان گفت که ذخایرنفت قابل استحصال کشور نیز براساس برآوردهای خوشبینانه اعلام شده است.
جدول 2-1 نیزحالی از آن است که مجموع ذخایر گاز طبیعی شناخته شده کشورمان ابتدای سال 1382 در حد 86/28 تریلیون متر مکعب بوده که از این میزان 11/2 تریلیون متر مکعب تا پایان سال 1381 برداشت شده و 75/26 تریلیون متر مکعب آن باقی مانده است.
ایران با دارا بودن این حجم عظیم از ذخایر نفت وگاز در سطح جهان مقام دوم را هم در زمینه نفت و هم در زمینه گاز به خود اختصاص داده و از این جهت از موقعیت منحصر به فردی برخوردار است در صورتی که مجموع ذخایر نفت و گاز ایران را بر مبنای انرژی حرارتی هر بشکه نفت خام در نظر بگیریم، حجم ذخایر هیدروکربوری کشور به 297 میلیارد بشکه می رسد.
در این حال اگر برای هر بشکه نفت 15 دلار و برای هر بشکه میعانات گازی 20 دلار و برای هر متر مکعب گاز طبیعی 4 سنت در نظر بگیریم، ثروت ملی ایران از نظر این منابع، به 3 هزار و 240میلیارد دلار می رسد(4).
تولید وصادرات
تولید نفت ایران در اوایل سال 1383 بین 6/3 تا 2/4 میلیون بشکه در روز بوده است. دراین سال، ایران پس از عربستان، آمریکا و روسیه در مقام چهارم تولید کنندگان نفت در جهان قرار گرفت(7). گفتنی است که ایران سالهاست که مقام دوم را پس از عربستان در زمینه تولید نفت در اوپک در اختیار دارد. در زمینه تولید گاز طبیعی نیز، حجم تولید ایران در سال 1383 به حدود 120 میلیارد متر مکعب رسید. از این میزان، 10میلیارد متر مکعب گاز سوزانده شده و ما بقی برای تزریق به چاه های نفت،مصارف داخلی و صادرات اختصاص داده شده است. ایران در زمینه تولید گاز طبیعی در دنیا، در پایان سال 82، مقام چهارم جهان را به خود اختصاص داد و پس از روسیه، آمریکا وکانادا قرار گرفت(8).
صادرات گاز طبیعی ایران از سال 2001 به ترکیه با فراز و نشیبهای بسیاری که عمدتاً ناشی از عدم اجرای تعهدات از جانب ترکیه بود، آغاز شد. اساسا در شرایطی که بهای نفت در بازار از سال 2003به بعد، روندی صعودی را آغاز کرده،بهای گاز طبیعی در ایران مدت کاهش یافته است. به طوریکه وزیر نفت در نخستین همایش بین المللی صادرات گاز که در اردیبهشت ماه سال 83 در تهران برگزار شد، از روند موجود در زمینه کاهش بهای گاز صادراتی ابراز نگرانی کرد وگفت با چنین وضعیتی، ممکن است در طرحهای صدور گاز،مشکل مالی پدید آید. به گفته وزیر نفت،برای اطمینان از انتقال مقادیر مورد نیاز گاز از منابع تولید به مناطـق مصـرف، بـاید تـا سال 2020،حـدود 300میلیارد دلار در کـشور سرمایه گذاری شود(10).
ایران، طرحهای گسترده ای را برای صادرات گاز به هند، پاکستان، ارمنستان، نخجوان و اروپا مورد بررسی و مذاکره قرار داده است. همچنین توافقات ایران برای صادرات گاز به امارات و کویت نیز، پیشرفت زیادی کرده است. در راستای طرحهای موجود برای افزایش صادرات گاز،20 درصد از ظرفیت تولید گاز کشور، برای صادرات اختصاص پیدا کرده است. در این میان، میدان گازی پارس جنوبی به عنوان مهمترین مرکز تولید گاز ایران مورد توجه ویژه قرار دارد(11).
مراحل توسعه این میدان عظیم گازی، به 26 فاز تقسیم شده است. با توسعه کامل این میدان امکان تولید روزانه 800 میلیون متر مکعب گاز طبیعی و750 هزار بشکه میعانات گازی فراهم خواهد شد. تا پایان سال 82، قرارداد مربوط به توسعه 10 فاز این میدان امضا شد. تا پایان سال 1383 نیز 5 فاز این میدان فعالیت خود را با تولید روزانه 125 میلیون متر مکعب گاز و 200 هزار بشکه میعانات گازی آغاز کردد. به گفته کارشناسان هر فاز این میدان، به طور متوسط سالانه5/1 میلیارد دلار برای کشور درآمد ایجاد می کند(12).
ایران در چند سال اخیر توجه ویژه ای به افزایش تولید محصولات پتروشیمی معطوف کرده و نتایج قابل توجهی نیز در این ارتباط به دست آمده است. مجموع تولیدات پتروشیمی ایران در پایا سال 82 به 14 میلیون تن بالغ شد که از این میان 7/4 میلیون تن از محصولات این بخش به خارج از کشور صادر شد . بدین ترتیب ایران در سال 82 یک درصد از صادرات جهانی محصولات پتروشیمی و 9 درصد صادرات خاورمیانه را به خود اختصاص داد(13) .
مصرف
ذخایر عظیم نفت و گاز در کشور،الگوی مصرف انرژی در ایران را به سوی اتکای شدید به مصرف این فرآورده ها هدایت کرده است. به طوریکه نفت و گاز در مجموع 97 درصد مصارف انرژی کشور را تامین می کند . در سال 80، مصرف نفت وگاز در ایران به حدود 600 هزار بشکه مربوط به مصرف گاز طبیعی بوده است.
روند مصرف انرژی در خلال سالهای 1346 تا 1380 ، بیانگر رشد متوسط سالانه 5 درصدی انرژی در ایران است که در نوع خود رشد بسیار بالایی محسوب می شود. در عین حال اگر شاخص شدت انرژی از رشد اقتصادی بیشتر بوده و همین امر به کاهش مستمر بهره وری در مصرف منابع انرژی در کشور منجر شده است.
همان طور که در فصل سوم بیان شـد یکـی از پیامدهای منفی را نتیریسم، در کشورهای نفت خیز، مصرف زدگی در عرصه های مختلف و از جمله در بخش انرژی است. بررسیهای آماری حاکی از آن است که در سال 1346 برای تولید یک میلیون ریال کالا و خدمات، معادل94/4 بشکه نفت خام مصرف شده است. این رقم با رشد متوسط 2/3 درصدی سالانه در سال 1379به 3/13 بشکه معادل نفت خام رسیده است. مساله قابل توجه در اینجا این است که بخش عمده افزایش مصرف انرژی مربوط به بخش های خانگی، تجاری و حمل ونقل بوده است. به طوریکه سهم انرژی کشور در این دوره در بخشهای پالایشگاهی، صنعت و کشاورزی نسبت به بخشهای خانگی و تجاری و حمل ونقل کاهش پیدا کرده است(14).
مصرف بی رویه و کم بازده نفت وگاز در ایران یکی از چالشهای مهم بخش نفت در کشور به شمار می رود. پیش از این به مشکلات و چالشهای ناشی از رشد بی رویه مصرف فرآورده های نفتی همچون بنزین در کشور اشاره شد. یکی دیگر از چالش های عمده رشد مصرف انرژی، کاهش توان صادراتی ایرا در بخش نفت و گاز است. جایگزینی گسترده گاز طبیعی با نفت در کشور در دو دهه اخیر، از شدت بحران ناشی از افزایش شدید مصرف در داخل تا حدی کاسته است با این حال، معضل مصرف بی رویه منابع انرژی همچنان به قوت خود باقی است.
در هر حال برآورده های کارشناسی حاکی از آن است که نسبت صادرات به تولید نفت خام و فرآورده های نفتی در کشور، از سطح 90 درصد در اواسط دهه 1350 به حدود 65 درصد در زمان کنونی تقلیل پیدا کرده است. در صورت عدم تغییر بنیادین در الگوی مصرف نفت خام و فرآورده های آن در کشور پیش بینی می شود که این نسبت در سالهای بعد به حدود کمتر از 50 درصد کاهش یابد(15).
سرمایه گذاری
سرمایه گذاری در بخش نفت و گاز ایران در سالهای پس از انقلاب و جنگ طی چند سال عملاً متوقف شد. پس از آن محدودیت های قانونی در داخل کشور و فشارها و تحریمهای خارجی نیز موانع قابل توجهی در خصوص جذب سرمایه گذاری خارجی در این بخش ایجاد کرد. ایران در فاصله سالهای 1374 تا پایان 1382، مجموعاً 18 قرارداد در قالب بیع متقابل برای توسعه بخش نفت وگاز امضا کرد. محوریت این قراردادها با بخش گاز است به طوریکه از حدود 25 میلیارد دلار تعهد ایجاد شده در قالب این قراردادها، 5/17 میلیارد دلار آن به طرحهای توسعه صنعت گاز اختصاص پیدا کرده است(16).
به گفته وزیر نفت، با به نتیجه رسیدن مجموع قراردادهای بیع متقابل ایران که تا پایان سال 82 امضا شده است، تولید روزانه 272 میلیون متر مکعب گاز طبیعی، 890 هزار بشکه نفت خام و 405 هزار بشکه میعانات گازی در روز محقق خواهد شد. همچنین از محل این قراردادها، ایران به ظرفیت تولید 5 میلیون تن گاز مایع در سال دست خواهد یافت.
براین اساس، با در نظر گرفتن 20 دلار برای هر بشکه نفت خام، با به نتیجه رسیدن قراردادهای بیع متقابل، معادل 19 میلیارد و300 میلیون دلار در سال ارزش صادراتی برای کشور ایجاد خواهد شد. با در نظر گرفتن ارزش جایگزینی گاز با مصرف فرآورده های نفتی در داخل درآمدهای کشور از محل این قراردادها، به 26 میلیارد دلار و 300 میلیون دلار می رسد(18).
بدین ترتیب مشخص می شود که از محل قراردادهای بیع متقابل ایران در چند سال آتی، در مجموع ظرفیت تولید نفت خام و میعانات گاز کشور حدود 3/1 میلیون بشکه در روز افزایش پیدا می کند. در صورتیکه کاهش 200 تا 250 هزار بشکه سالانه ظرفیت تولید نفت کشور را مد نظر قرار دهیم،روشن خواهد شد که با اجرای این قراردادها، به میزان قابل توجهی برظرفیت تولید نفت کشور افزوده نخواهد شد. نکته قابل توجه دیگر این است که از مجموع 8 قرارداد منعقد شده به جز قرارداد آزادگان در بخش نفت، 2/7 میلیارد دلار تعهد در بخش بالادستی نفت کشور ایجاد شده است که از این رقم تنها 2/4 میلیارد دلار سرمایه گذاری در این بخش صورت عملی به خود خواهد گرفت(20).
وضعیت مخازن نفت و گاز
وجود نفت در 75 مخزن جداگانه در مناطق خشکی و 20 میدان دریایی در فلات قاره ایران به اثبات رسیده و توسعه آنها اقتصادی ارزیابی شده است. این در حالی است که بخش اعظم تولید نفت کشور تنها به 22 مخزن دردریا محدود شده است(21).
چنانکه در صفحات آتی توضیح آن خواهد آمد، یکی از مناسبترین راه ها برای ظرفیت سازی جهت افزایش تولید نفت در ایران، تزریق گاز به مخازن نفت کـشور اسـت. در واقع ویژگی خاص مخازن نفتی ایران و حجم عظیم ذخایر گازی کشور، ایجاب می کنـد که با اجرای گسترده برنامه های تزریق گاز به مخازن نفتی، بهترین راه افزایش ظرفیت تولید نفت در کشور را در پیش بگیریم.
یکی دیگر از ویژگیهای مخازن نفت و گاز کشور، مشترک بودن تعدادی از مخازن عظیم کشور با همسایگان است. میدانهای نفت و گاز مشترک ایران با همسایگان،در شمار ارزشمندترین منابع تولید و درآمد و ثروت ملی به حساب می آیند. به طوریکه تاخیر در بهره برداری از آنها، زیان های جبران ناپذیری را بر اقتصاد ملی وارد می کند. کشور ما در نفت خیزترین منطقه دنیا قرار گرفته وطبیعی است که مرزهای سیاسی در بسیاری از نقاط، منطبق بر محدوده های مخازن زیر زمینی نفت و گاز نیست. در نتیجه تعدادی از مخازن نفت وگاز ایران در نواحی مرزی واقع شده و با همسایگان مشترک است. در گذشته به سبب عدم شناخت نسبت به وجود این منابع و با پیشرفت نکردن فن آوریهای تولید،امکان بهره برداری مناسب از این منابع وجود نداشته است. اما امروزه،این مشکل دیگر وجود ندارد و همین امر مسئولیت صیانت از این منابع ملی را دو چندان می کند.
و...
