قافله دانش و فناوری با سرعتی باورناپذیر و شگفت انگیز پیش میرود و اگر جوامع بخواهند همپای این قافله راه بسپارند، بایستی حرکت کُند و سنتی خویش را کنار گذاشته و آهنگی تند و سریع برای گام برداشتن اختیار کنند که اگر جز این باشد از قافله باز میمانند و این به مفهوم گسستن حلقه ارتباط ایشان با دیگر جوامع و انزواست. در این چرخه تحولات و پیشرفت فناوری، آنچه بیش از همه جوامع بشری را تحت تاثیر قرار داده، ظهور فناوری ارتباطات و اطلاعات Information&Communication Technology ( ICT ) است.
این فناوری نظریه مک لوهان را مبنی بر کوچک شدن جهان و ایجاد دهکده جهانی محقق کرده و به گونه ای باورنکردنی، فاصلهها را از میان برداشته و ارتباطات را بسیار سهلتر از پیش در سطح جهان برقرار ساخته است. همزمان با تغییرات سریع فنون و مهارتها و ظهور پدیدههای نوین در فناوری اطلاعات و تأثیر آنها بر شیوهها و روشهای زیستن، فرایند آموزش نیز که یکی از ارکان اساسی و بنیادین جوامع است متحول و دگرگون شدهاست. در عصر سقراط آموزش به روش استاد و شاگردی بود. مهارتها و فنون تنوع چندانی نداشت و روشهای گوناگون آموزش ناشناخته بودند. در روش شاگرد و استادی ابزار خاصی برای ارزیابی فراگیر (شاگرد) وجود نداشت و آموزش کاملاً به شرایط فراگیر استاد و محیط بستگی داشت. منطق ارسطویی، مکاشفه و دیالکتیک سقراطی مبنای مباحث بیشتر مدارس بود. پس ازاین دوران، آموزش به روشهای معمول و متداول کنونی و با تدریس آموزگار در مکانی مشخص و با حضور بیش از یک یا دو شاگرد شکل گرفت. به تدریج با گسترده شدن جوامع و برای ایجاد امکان تعلیم و تعلّم در مناطق دورافتاده و غیرقابل دسترس یا برای افرادی که به علل مختلف امکان حضور در جایی مشخص برای یادگیری را نداشتند « آموزش از راه دور » به وجود آمد.
آموزش از راه دور سابقهای نسبتاً طولانی دارد. تقریباً در اواسط دهه ١٨٠٠ میلادی نخستین مدارس مکاتبهای در اروپا به وجود آمد که از طریق پست به آموزش تند نویسی و زبانهای خارجی میپرداختند. این شیوه آموزشی همپای دیگر علوم و فناوریها پیشرفت کرده و هم اینک تا حد استفاده از انواع فناوریها و محصولاتی چون رایانه، مخابرات و فناوریهای شبکهسازی دیجیتال گسترش یافته و به آموزش الکترونیکی) electronic Learning (e-Learning منجر شده است. آموزش الکترونیکی، همچنان که از نامش بر میآید، شامل همه آموزشهایی است که با استفاده از ابزارهای الکترونیکی اعم از صوتی، تصویری، رایانهای، شبکهای و غیره انجام میشود. آموزش الکترونیکی پدیدهای جدید و نو در دنیای امروز است که هنوز در بسیاری از نقاط جهان ناشناخته است یا شناخت اندک و مبهمی از آن وجود دارد. در صورتی که آموزش غیرحضوری یا آموزش از راه دور، سالهاست که به لحاظ تحولات و تغییرات ساختار اجتماعی و فرهنگی جهان معاصر در عرصه آموزش و یادگیری وارد و نهادینه شدهاست. در حقیقت آموزش الکترونیکی یکی از شیوههای آموزش از راه دور است. بنابراین ابتدا به شناخت تاریخچه آموزش از راه دور یا آموزش غیرحضوری میپردازیم. تاریخچه این روش آموزشی نمایانگر این واقعیت است که توسعه و تکامل فناوری آن به سهولت میسر نشده و دستیابی به وضعیت فعلی، مستلزم گذار از مسیرهای تاریخی متفاوتی بودهاست. همان طور که اشاره شد، آموزش غیرحضوری در واقع با آموزش مکاتبه ای در اواسط دهه ١٨٠٠ میلادی آغاز شدهاست. هم اکنون نیز در نقاط مختلف دنیا از جمله در ایران از این شیوه آموزشی برای تحصیل و یادگیری استفاده میشود، اما سابقه بهرهگیری از آموزش غیرحضوری مبتنی بر فناوری، به اوایل دهه ١٩٠٠ میلادی باز میگردد. ابزارهایی مانند اسلاید و تصاویر متحرک با تولید و توسعه وسایل سمعی بصری، به عنوان ابزار کمک آموزشی به کلاسهای درس راه یافت و ظهور صنعت تلویزیون نقطه عطفی در روند تکاملی آموزش از راه دور پدید آورد. به عبارت دیگر، سبب شد که نظریهپردازان و متخصصان آموزش، ازفضای سنتیِ آموزش مکاتبهای خارج شده و به موازات آن از تلویزیون برای آموزش استفادهکنند. علیرغم اینکه نتیجه مطالعات انجام شده در ١٩٥٦ در امریکا نشان میداد که میزان موفقیت دانش آموزانی که در کلاس درس از تلویزیون استفاده کردهاند و کسانی که با دو روش مکاتبهای و تلویزیونی آموزش دیدهاند، تفاوت چندانی نداشتهاست، اما راهاندازی و تجربه چند برنامه ابتکاری آموزش تلویزیونی در اوایل دهه شصت منجر به تأسیس ایستگاههای جدید تلویزیون آموزشی و استفاده مدارس ازسیستم تلویزیون مدار بسته در امرآموزش شد. تا سال ١٩٧٢ در امریکا تعداد ایستگاههای تلویزیونی برای آموزش به ٢٣٣ ایستگاه رسید و دانشگاههای اوهایو، تگزاس و مریلند نخستین دانشگاههایی بودند که موفق شدند با راه اندازی یک شبکه تلویزیونی، تمام دانشجویان را تحت پوشش قرار دهند. همچنین توجه بسیاری از دانشگاههای دیگر نیز به تأثیر استفاده از تلویزیون جلب شد.
در دهههای اخیر، گستره فعالیت در زمینه آموزش و یادگیری نیز چون دیگر فعالیتهای علمی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و غیره، از توسعه و پیشرفت سریع فناوری و ظهور پدیدههایی چون ماهواره، رایانه، اینترنت و غیره متأثر و دگرگون شدهاست. پیدایش سیستمهای پردازشِ داده-رایانه- با سابقهای بیش از سه دهه و توسعه صنعت نیمه هادیها، سبب شدهاست که رایانه از انحصار سازمانها و مراکز خاص خارج و در بسیاری از عرصههای کاربردی اجتماعی و فردی وارد شود؛ به گونهای که در دهه نود، در بسیاری از کشورهای پیشرفته صنعتی، حتی مدارس ابتدایی هم مجهز به امکانات رایانهای متناسب شدند. اختراع و توسعه رایانه، ایجاد شبکههای رایانهای و پس از آن ظهور پدیده اینترنت را در پی داشت. اینترنت که در ١٩٦٩ در دوران جنگ سرد از درون شبکه معروف « آرپانت » پا گرفت، بسیار سریع رشد کرد. هیچ کس گمان نمیکرد این شبکه اطلاع رسانی در سال ٢٠٠٠، صاحب ١٨٠ میلیون کاربر باشد. سرعت و شتاب این رشد به گونهای بود که به حدود ٥٠٠ میلیون کاربر در سال ٢٠٠٣ بالغ گردید.
این توسعه سریع فناوری اطلاع رسانی به همراه عوامل دیگری چون تبدیل جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی، تغییرات جمعیتی، جهانی تر شدن فعالیتهای حرفه ای، گسترش نیروهای بازار در محدوده آموزش و به عبارت دیگر تجاری شدن مقوله آموزش، همه و همه، تأثیرات شگرف و چشمگیری در امر آموزش داشتهاند. اینترنت، دنیای جدیدی است که با دوره های مکاتبه ای دنیای آموزش مبتنی بر وب (Web Based Training) سالهای گذشته تفاوت بسیار دارد و فرصت دوبارهای برای کسانی که امکان دسترسی به آموزشهای متعارف را نداشته یا در آنها موفق نبودهاند، فراهم میسازد. درابتدای امر، هرچند کشورهای اروپایی وآمریکایی با دید وسیعتر و هوشیارانهتری با اینترنت برخورد کردند و سرعت توسعه اینترنت در این کشورها بسیار بیشتر از کشورهای آسیایی بود، اما بالاخره آسیا نیز در ١٩٩٩ با امکانات و تواناییهای اینترنت بیشتر آشنا شد و در پی توسعه کاربردهای آن برآمد. افزایش روزافزون فروش رایانههای شخصی و نیز تعداد کاربران اینترنت در آسیا مؤید این ادعا است.
اکنون بهتر است که کمی هم به تاریخچه آموزش الکترونیک در ایران بپردازیم. تاریخچه آموزش الکترونیکی در ایران به زمان بهرهگیری از ابزارهای کمک آموزشی سمعی بصری شامل نمایش اسلاید و فیلمهای آموزشی در کلاس درس باز میگردد. پس از آن، تلویزیون به عنوان رسانه آموزشی مورد توجه قرار گرفت و تلویزیون آموزشی ملی ایران به طور رسمی به امر آموزش همگانی در سراسر کشور پرداخت. پس از ورود صنعت رایانه به ایران و رشد و نفوذ رایانههای شخصی در میان اقشار مختلف فرهنگی اجتماعی، فعالیت در زمینه آموزش مبتنی بر رایانه نیز آغاز شد. این امر با تولید لوحهای فشرده آموزشی آغاز شده و بیش از ده سال است که در این زمینه فعالیت میشود. در حال حاضر، صدها شرکت در زمینه آموزش مبتنی بر رایانه فعالیت میکنند که کیفیت محصولات بیشتر آنها تقریباً در حد استانداردهای جهانی است. برخی از تولیدکنندگان در نمایشگاههای بین المللی غرفه دارند و حتی فروش آنها در خارج از کشور بیش از داخل است. به علت مشکلات زیرساختی و اینترنتی در کشور، هنوز اقدام جدی در مورد آموزش مبتنی بر وب صورت نگرفتهاست.
به طور کلی، از نیمه دوم سال ١٣٨٠ به بعد، رویکرد به این مقوله، جدیتر و فعالیتهای عملیاتی درزمینه آموزش اینترنتی و بهرهگیری از پهنای باند مخابراتی برای ارائه دورههای آموزشی در گوشه و کنار کشور آغاز شدهاست. در این زمینه، جمعی از استادان و کارشناسان دانشگاههای مختلف کشور در شهرهای تهران، اصفهان، مشهد، شیراز و دیگر شهرها گامهایی برداشتهاند.
بخشی از فصل 1 :
آموزش الکترونیکی چیست؟ روشهای نوین آموزش مبتنی بر فناوری با عناوین متفاوتی مانند روشهای جایگزین، رسانههای نوین و چند رسانهای، رسانه دانش، بهترین راه حل آموزشی و غیره خوانده شدهاست، اما به نظر میرسد بهترین عبارت که تعریف جامع و کاملی از تمام نامهای مذکور باشد، همان آموزش الکترونیکی (e-Learning) است. هر چند آموزش الکترونیکی از فناوری شبکه گسترده جهانی (World Wide Web ) بهره میگیرد، ولی به هیچ وجه به آن محدود نمیشود. در عرصه آموزش الکترونیکی، علاوه بر آموزش بر مبنای وب، آموزش غیرحضوری، آموزش از راه دور، تعلیم و تربیت از راه دور، بازآموزی، خودآموزی وآموزش بر مبنای رایانه Computer Based Training (CBT) نیز میتوانند مطرح شوند. در این فصل به تعاریف مختلف، ضرورتها، مزایا و محدودیتهای آموزش الکترونیکی میپردازیم و اشکال متفاوت آن را بررسی میکنیم.
آموزش الکترونیکی مجموعه وسیعی از نرم افزارهای کاربردی و روشهای آموزشی شامل آموزش مبتنی بر رایانه، آموزش مبتنی بر وب، کلاسهای درس مجازی و غیره است. آموزش الکترونیکی به کمک رایانهها از طریق رسانههای الکترونیکی، اینترنت، وب، شبکههای سازمانیافته مثل اکسترانت و اینترانت و پخش ماهوارهای، دیسک و نوارهای صوتی و DVD و CD-ROM ارائه میشود. در واقع، آموزش الکترونیکی، آموزش از راه دور بر مبنای فناوری است. به عبارت دیگر، محتوای دوره آموزشی با استفاده از انتقال صدا، تصویر و متن ارائه میشود که با بهرهگیری از ارتباط دوسویه بین افراد فراگیر و استاد یا بین فراگیران، کیفیت ارائه دوره آموزشی به بالاترین سطح خود میرسد. استفاده از تجهیزات و امکانات پیشرفتهتر، امکان ارائه اطلاعات و دانش را با کیفیت بهتر و بالاتر فراهم میسازد. مثلاً در کسب اطلاعات ازطریق وب، هرچه پهنای باند ارسال داده ها بیشتر شود، اطلاعات بیشتری دریافت میشود.
این شیوه آموزشی را آموزش Online (برخط) نیز مینامند که اساس آن ارسال متنها، تصاویر، گفتار آموزشی، تمرینها، امتحانها و نگهداری نتایج دوره آموزشی شامل نمرات و مطالب مهم آن است. برای تکمیل این نوع آموزش، میتوان از تصاویر متحرک، شبیهسازی، امکانات صوتی تصویری و غیره استفاده کرد.
آموزش الکترونیکی را به صورت دورههای همزمان (Synchrony) یا غیرهمزمان (Asynchrony) ارائه میکنند و به طور همزمان Log in میشود. درآموزش همزمان همه کاربران به طور مستقیم با یکدیگر در ارتباطاند. در حالی که درآموزش ناهمزمان، ارتباط باتأخیر برقرار میشود مانند ارتباط با پست الکترونیکی.
حرف e در واژه آموزش الکترونیکی (e-Learning)از دیدگاه کاربران چنین تعبیر میشود:
- اکتشاف) exploration (: برای فراگیران وب این شیوه آموزشی وسیله اکتشافی برای دستیابی به اقیانوسی از اطلاعات و منابع است.
- تجربه) experience (: وب میتواند تجربیات آموزشیِ همهجانبه و فراگیری را از آموزش همزمان، سلسله مباحث متوالی و خودآموزها، در اختیار فراگیران قرار دهد.
- سرگرمی ومشغولیت) engagement (: وب بافراهم ساختن رویکردهای خلاق آموزشی برای کاربران و ایجاد حس مشارکت و همکاری، فراگیران را مشتاق و علاقهمند میسازد.
- سهولت استفاده) ease of use (: استفاده از وب نه تنها برای فراگیرانی که با قابلیتهای آن آشنا هستند، بلکه برای فراهم آورندگان مطالب اینترنتی نیز ساده، سهل و آسان است، زیرا آنها میتوانند به راحتی مطالب را در کلیه ساختارهای فنی همانند یونیکس و ویندوز و ... در اختیار کاربران قرار دهند.
- اعطای قدرت انتخاب) empowerment (: وب به کمک مجموعه ای از ابزارها، فراگیران را قادر میسازد که بهترین روش یادگیری را از دیدگاه خود برگزینند.
و میتوان برای آموزش الکترونیکی تعاریف زیر را در نظر گرفت:
الف- آموزش الکترونیکی آموزش مبتنی بر فناوری است.
ب- آموزش الکترونیکی نقطه عطف و همگرایی آموزش و اینترنت است.
پ- آموزش الکترونیکی استفاده و بهرهگیری از فناوری شبکه برای طراحی، ارائه، انتخاب، مدیریت و توسعه آموزش است.
ت- آموزش الکترونیکی به مفهوم آموزش راه اندازی شده با اینترنت است که میتواند مواردی نظیر ارائه مطالب درسی در قالبهای چندگانه، مدیریت آموزشی و شبکه ای مرکب از فراگیران، کارشناسان و تهیه کنندگان مطالب را در بر گیرد.
- ضرورت رویکرد به آموزش الکترونیکی:
سرمایه انسانی، اصلیترین و مهمترین منبع سرمایهگذاری اقتصادی است. نیروی کار امروز باید قادر به پردازش حجم وسیعی از اطلاعات در مدت زمان کوتاهی باشد. با کوتاهتر شدن دوره حیات و چرخههای تولید محصول، اطلاعات و آموزشهای قبلی به سرعت منسوخ میشوند. از سوی دیگر، افزایش سرعت تولید محصولات جدید، مدیران آموزش را ناگزیر به انتقال سریع و مؤثر دانش و مهارت به کارکنان خود میکند. در عصرِ تولیداتِ لحظهای، آموزشهای فوری عنصر اساسی برای کسب موفقیت سازمانها محسوب میشوند. با افزایش نرخ بیکاری و ایجاد شکاف رو به رشد بین مهارتهای نیروهای کار، شرکتها حریصانه در جستجوی نیروی کار متخصص و کاردان هستند. مؤسساتی که سیاست آموزش مداوم را برای کارکنان خود پیش میگیرند، کارکنان بیشتری را برای خود حفظ میکنند که در آینده همین کارکنان میتوانند به عنوان نیروهای کاردان و متخصص، به شرکت سود برسانند. با استفاده از روشهای مرسوم آموزش، معمولاً سازمانها هزینه زیادی را برای رفت و آمد و محل برگزاری دورههای آموزشی می پردازند؛ به طوری که تقریباً دوسوم هزینه آموزش را هزینه حمل و نقل تشکیل میدهد. به این ترتیب، گذشت زمان نمیتواند سوددهی لازم را برای سازمان و مؤسسه به همراه داشته باشد. به علاوه با مشکلات جامعههای امروزی رفت و آمد منجر به افت بازدهی افراد در فراگیری دانش خواهد شد. از طرفی، با پیشرفت فناوری اطلاعات، مرزهای تجاری کمرنگ تر و رقابتهای جهانی شدیدتر میشوند. همچنین، استفاده از روشهای کارامدتر برای آموزش نیروی کار پراکنده در نقاط جغرافیایی مختلف، اهمیت ویژه ای مییابد.
تجارت امروز، درمقایسه با گذشته، دارای مکانهای بیشتری درنقاط مختلف جغرافیایی و کارمندان بیشتری با فرهنگها و تحصیلات گوناگون است. بنابراین باید برای ارتباط با سازمانهای دیگر، اطلاعات بیشتری در حداقل زمان ممکن داشته باشد. با استفاده از آموزش الکترونیکی، فراگیران قادرند به صورت نیمه وقت یا حتی تمام وقت مشغول کار باشند. علاوه بر این، سازمانها و مدیران آموزشی نیز میتوانند نحوه تدریس و دانشجویان را ارزیابیکنند.
معمولاً افراد بزرگسال آموزش را برای ارتقای حرفه یا سطح درآمد خود به کار میگیرند. در اقتصاد نوین، حتی کارکنان قدیمی که دوره بازنشستگی آنها نزدیک است نیز به آموزش نیاز دارند. کاهش نرخ تولید و فقدان کارکنان متخصص سبب شدهاست که سیستمهای آموزشی در پی شناسایی نیازهای گروههای آموزشی بزرگسالان باشند. شایان ذکر است که سریعترین میزان رشد کاربران اینترنت در امریکا به افراد بالای پنجاه سال تعلق دارد.
در دنیای امروزی دیدگاهی غیرسنتی نسبت به زمان و فضای کار وجود دارد و انجام شدن کار مهمتر از رعایت مکان و زمان آن است. اغلب مؤسسات با سیستمهای آموزشی سنتی قادر به مقابله با چالشهایی مانند حفظ نیروی کار و حذف رقبای خود نیستند و آموزش سنتی با ابتکارات و فناوریهای جدید تجاری ارتباطی ندارد. آموزش در سیستمهای نوین آموزشی فرایندی طولانی مدت و همیشگی است. این سیستمهای آموزشی، آموزش مقطعی (همانند دوره کارشناسی) را تنها برای کسب اطلاعات کلی لازم میدانند و آموزشِ نحوه به کارگیری اطلاعات با توجه به نیازهای شغلی با استفاده از شیوه های نوین آموزشی را ضرورتی در کنار آموزشهای رسمی میدانند.
در حال حاضر با دسترسی فزاینده به اینترنت و سهولت استفاده کاربران از آن، دریچه ای به روی بازار جهانی گشوده شده که در آن موانعی مانند زبان و سدهای جغرافیایی در امر آموزش از بین رفتهاست. در سالهای اخیر، اقتصاد مبتنی بر خدمات جایگزین اقتصاد مبتنی بر تولید شدهاست. در اقتصاد قدیم، ارزش افزوده به طور عمده با سرمایههای مالی تامین میشد در حالی که در اقتصاد جدید این ارزش افزوده را سرمایه های فکری یا مغزافزارها تامین میکنند. از آنجا که سطح دانش و مهارتهای انسانی به سرعت رو به گسترش است، نیاز به کسب علم و مهارت در تمام طول عمر کاری رو به افزایش است. در زمان انقلاب فناوری و جهانی شدن، مدرک تحصیلی چهارساله دانشگاهی صرفاً نقطه آغاز آموزشهای پیوسته بعدی است.
در آغاز قرن جدید، مؤسسات و سازمانها آموزش را بیشتر سلاحی رقابتی تلقی میکنند و آن را هزینه زا نمیدانند. موفقیتهای تجاری به کیفیت عملکرد کارکنان وابسته است و این کیفیت بستگی به آموزش دارد. مدیران ارشد سازمانها به این نتیجه رسیدهاند که کلید موفقیت آنان در افزایش دانش و مهارتهای کارکنان است.
بنابراین، برای حفظ بقای خویش در بازار رقابتی، اقدام به آموزش سریع کارکنان خود با استفاده از فناوریهای پیشرفته، مؤثر و ارزان کردهاند. اقتصاد نوین جهانی رقابتهای پیچیدهتری را بین افراد مطرح میکند که سطح بالاتری از تحصیل و آشنایی با فرهنگ رایانهای، تحلیل اطلاعات و مهارتهای ترکیبی را میطلبد. در حال حاضر، بین وضعیت آموزشی نیروی کار و اقتصاد مبتنی بر دانش فاصله زیادی وجود دارد، به نحوی که بیش از ٤٠ درصد نیروی کار در سطح پایینی از دانش هستند. باقی ماندن در صحنه رقابتهای بین المللی نیازمند بازنگری کامل در برنامهها و روشهای آموزشی مرتبط با آمادهسازی نیروی کار است. به طور کلی باید محیطهای آموزشی و کاری دوباره طراحی شوند تا افراد را برای انجام وظیفه در جامعه اطلاعاتی آماده کنند.
همان طور که قبلاً اشاره کردیم، پیشرفت فناوری اطلاعات و فرو ریختن سد مبادلات تجاری موجب سهولت تجارت در سراسر جهان شدهاست. با برداشته شدن مرزها رقابت جهانی تشدید میشود. تجارت در عصر حاضر مکانهای بیشتری را در موقعیتهای زمانی مختلف در اختیار دارد و کارکنان بیشتری را با فرهنگهای مختلف و سطوح علمی متفاوت به خدمت میگیرد. بنابراین، لازم است که اطلاعات بیشتری برای رقابتها در اختیار کارفرمایان قرار گیرد. اکنون سازمانها در پی راههای مؤثرتر با نوآوری بیشتر برای آموزش نیروی کار خود در نقاط جغرافیایی مختلف هستند.
و...
NikoFile
