فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه ........................................................................................................................ 1
بخش اول : کلیات ...................................................................................................... 5
فصل اول : مفهوم و مبانی تئوریک خسارت معنوی .................................................... 6
مبحث اول : معانی و ملاک‌ها و ریشه‌های تاریخی مفهوم خسارت معنوی ....................... 7
- معنی لغوی خسارت ................................................................................. 7
- معنی اصطلاحی خسارت .......................................................................... 9
- انواع تقسیمات خسارت و معیار آن ......................................................... 11
الف – خسارت ناشی از نقض قرارداد ........................................................... 12
ب- خسارت ناشی از تقصیر غیر قراردادی یا عمل نامشروع ............................ 13
ج- خسارت ناشی ازارتکاب جرم................................................................... 13
- ملاک تشخیص خسارت مادی از معنوی .................................................. 16
- تعریف خسارت معنوی .......................................................................... 18
- تقسیمات خسارت معنوی ....................................................................... 22
- پیشینه تاریخی مفهوم خسارت معنوی در اسلام و قوانین کهن .................... 24
- پیشینه تاریخی خسارت معنوی در حقوق ایران ......................................... 26
- نگاهی تاریخی به خسارت معنوی در فرانسه ............................................ 26
مبحث دوم : ارکان مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی و شرایط مطالبه آن ......... 27
1-2-1- وجود ضرر ................................................................................................ 27
1-2-2- ارتکاب فعل زیانبار نامشروع ....................................................................... 29
1-2-3- رابطه سببیت بین فعل زیانبار نامشروع و خسارت موجود ............................... 31
1-2-4- دفاع مشروع ............................................................................................... 31
1-2-5- اجرای حکم قانون یا مقام صلاحیت‌دار ......................................................... 32
1-2-6- اجبار ......................................................................................................... 33
1-2-7- اضطرار ...................................................................................................... 34
1-2-8- اجرای حق ................................................................................................. 34
1-2-9- شرایط ضرر قابل جبران در خسارت معنوی .................................................. 35
الف –خسارت باید قطعی و مسلم باشد...................................................................... 35
ب- خسارت باید مستقیم باشد .................................................................................. 37
ج - خسارت باید جبران نشده باشد .......................................................................... 39
د- خسارت باید قابل پیش‌بینی باشد .......................................................................... 41
مبحث سوم : مبانی مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی .......................................... 42
1-3-1- نظریه تقصیر ............................................................................................... 42
1-3-2- ایرادها به نظریه‌ی تقصیر .............................................................................. 45
1-3-3- نظریه خطر ................................................................................................. 45
1-3-4- ایرادها به نظریه خطر ................................................................................... 46
1-3-5- نظریه تضمین حق ....................................................................................... 47
1-3-6- نظریه مختلط .............................................................................................. 48
1-3-7- مبانی مسئولیت مدنی ناشی از ایراد خسارت معنوی درحقوق موضوعه
ایران و فرانسه ......................................................................................................... 49
1-3-8- فقه و حقوق اسلامی و نظریه تقصیر و نظریه خطر ......................................... 49
فصل دوم : مسئولیت ناشی از خسارت معنوی در حقوق اسلام و اندیشه‌های دکترین‌های
حقوقی فرانسه ........................................................................................................ 51
مبحث اول : خسارت معنوی در حقوق اسلام ............................................................. 52
2-1-1- مستندات و مدارک قاعده لاضرر ................................................................... 52
2-1-2- انطباق عنوان ضرر با خسارت معنوی ............................................................ 56
2-1-3- انطباق عنوان ضرار با خسارت معنوی ........................................................... 57
2-1-4- شمول لفظی قاعده لاضرر بر اثبات جواز مطالبه‌ی خسارت معنوی.................... 58
2-1-5- قاعده نفی عسر و حرج و جبران خسارت معنوی .......................................... 65
2-1-6- انطباق عنوان حرج بر خسارت معنوی ........................................................... 66
2-1-7- قاعده اتلاف و تسبیب ................................................................................. 69
2-1-8- وجوه افتراق و اشتراک ، اتلاف و مباشرت و تسبیب ...................................... 70
2-1-9- قاعده غرور ................................................................................................ 72
2-1-10- بنای عقلا و جبران خسارت معنوی ............................................................. 74
مبحث دوم : مفهوم و ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی ........................................... 76
2-2-1-معنای دیه در لغت واصطلاح فقه و حقوق ..................................................... 76
2-2-2- پیشینه‌ی تاریخی دیه ................................................................................... 77
2-2-3- ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی ............................................................. 79
2-2-4- مطالبه‌ی خسارتهای معنوی زاید بر دیه ....................................................... 81
مبحث سوم : تعزیر و جبران خسارت معنوی .............................................................. 83
2-3-1- معنای تعزیر در لغت و اصطلاح فقه ............................................................. 84
2-3-2- مفهوم و ماهیت تعزیر و جبران خسارت معنوی ............................................. 85
2-3-3- تعزیر مالی کیفر خصوصی یا جبران خسارت معنوی ...................................... 87
2-3-4- تعزیر مالی دردهای جسمانی ناشی از جنایت بر جسم ، لطمه به عرض و
خسارت ناشی از سب .............................................................................................. 88
مبحث چهارم : قصاص ، حد قذف و امکان جبران مالی خسارت معنوی ....................... 90
2-4-1- معنای قصاص در لغت و اصطلاح فقه .......................................................... 90
2-4-2- مفهوم و ماهیت قصاص و امکان جبران مالی خسارت معنوی .......................... 91
2-4-3- معنای قذف در لغت و اصطلاح فقه ............................................................. 92
2-4-4- ماهیت حد قذف و احکام قذف ................................................................... 93
2-4-5- امکان تبدیل حد قذف به جبران مالی خسارت معنوی ..................................... 94
2-4-6- ایلاء و خسارت معنوی ............................................................................... 95
مبحث پنجم : دیدگاه فقهای اسلام در جبران مالی خسارت معنوی ................................ 96
2-5-1- نظریه‌ی عدم جواز جبران مالی خسارت معنوی .............................................. 96
2-5-2- نظریه مالی ................................................................................................. 97
2-5-3- نظریه امکان جبران خسارت مالی ................................................................. 97
مبحث ششم : خسارت معنوی دراندیشه‌های حقوق فرانسه............................................ 99
2-6-1- اصول نظریه‌ی امکان جبران مالی خسارت معنوی ........................................... 99
2-6-2- اصول نظریه‌ی امکان جبران خسارت معنوی ................................................ 105
بخش دوم : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه ایران و فرانسه و مصادیق و روش‌های جبران آن 110
فصل سوم : مطالعه‌ی تطبیقی و مصادیق خاص خسارت معنوی ............................. 111
مبحث اول : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه ............................................. 112
3-1-1- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون اساسی ............................. 112
3-1-2- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در مسئولیت مدنی ........................... 119
3-1-3- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق مدنی ............................... 125
3-1-4- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون آیین دادرسی کیفری ........... 129
3-1-5- خسارت معنوی در آئین دادرسی مدنی ....................................................... 132
3-1-6- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق اداری ............................... 132
3-1-7- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون مجازات اسلامی ................. 136
3-1-8- موضع قوانین مطبوعات نسبت به ایراد خسارت معنوی ................................. 146
مبحث دوم : مصادیق خاص خسارت معنوی در مطبوعات ......................................... 149
3-2-1- توهین به اشخاص و افترا به وسیله مطبوعات ............................................... 149
3-2-2- توهین به مقدسات در مطبوعات ................................................................. 153
3-2-3- توهین به مقامات رسمی در مطبوعات ......................................................... 155
3-2-4- خسارت معنوی در رسانه‌ها ........................................................................ 156
3-2-5- سوء استفاده از عنوان صاحب پروانه و نام و علامت روزنامه دیگر ................. 156
مبحث سوم : مصادیقی از افعال زیانبار خسارت معنوی .............................................. 158
3-3-1- تجاوز به حق معنوی پدید آورنده ............................................................... 158
3-3-2- تجاوز به حق مخترع ................................................................................. 164
3-3-3- سوء‌استفاده از اسم تجارتی ......................................................................... 167
3-3-4- سوء استفاده از طرح و مدل‌های صنعتی ....................................................... 169
3-3-5- رقابت نامشروع یا رقابت مکارانه ............................................................... 170
3-3-6- خسارت تأخیر تأدیه .................................................................................. 171
3-3-7- بازداشت قانونی ........................................................................................ 174
3-3-8- لطمه به عواطف و احساسات ..................................................................... 178
3-3-9- غصب نام خانوادگی .................................................................................. 181
3-3- 10- سلب آزادی .......................................................................................... 183
3-3-11- به هم زدن وصلت .................................................................................. 186
مبحث چهارم: ایراد خسارت معنوی به جمع نامحصور ............................................. 189
3-4-1- ایراد خسارت معنوی به سندیکاها ............................................................... 191
3-4-2-ایراد خسارت معنوی به انجمن‌ها ................................................................. 192
مبحث پنجم : کودکان و خسارت معنوی .................................................................. 194
3-5-1- مسئولیت کودکان در فقه و حقوق اسلامی ................................................... 195
3-5-2- جبران ضرر و خسارت به عهده ی کیست ................................................... 197
الف ) تقصیر سرپرست ........................................................................................... 198
ب) عدم تقصیر سرپرست ....................................................................................... 199
فصل چهارم : روش‌های جبران خسارت معنوی و افراد مستحق مطالبه‌ی آن ........... 203
مبحث اول : راههای جبران انواع خسارت معنوی ...................................................... 204
4-1-1- نگاه کلی به روش‌های جبران خسارت معنوی .............................................. 204
4-1-2- انواع جبران خسارت معنوی ....................................................................... 206
4-1-3- اعاده وضعیت سابق یا روش عینی .............................................................. 207
4-1-4- پرداخت غرامت یا جبران خسارت معنوی از راه دادن معادل ......................... 210
4-1-5- جبران خسارت به روش نمادین و اسمی .................................................... 217
4-1-6- پرداخت غرامت کیفری و تنبیهی ................................................................ 218
مبحث دوم :نحوه‌ی ارزیابی و تعیین میزان انواع خسارت معنوی ................................. 219
4-2-1- نحوه‌ی ارزیابی خسارت معنوی و تفاوت تألم پذیری افراد ........................... 219
4-2-2- روش تعیین مبلغ جبران خسارت ............................................................... 221
4-2-3- ملاک زمان ارزیابی .................................................................................... 222
4-2-4- ملاک ارزیابی خسارت در فرض تعدد اسباب .............................................. 224
4-2-5- ارزیابی و تقویم خسارت معنوی ناشی از آسیب‌های جسمی ......................... 227
4-2-6- روش‌های جبران خسارت معنوی در لطمه‌های روحی .................................. 231
مبحث سوم : مطالبه‌ی خسارت معنوی ...................................................................... 235
4-3-1- افراد مستحق مطالبه‌ی خسارت معنوی ........................................................ 235
4-3-2- مطالبه خسارت معنوی وارده به متوفی از ناحیه‌ی وراث وبازماندگان زیان دیده 241
4-3-3- مطالبه‌ی خسارت معنوی وارده قبل ازفوت متوفی ........................................ 241
4-3-4- نظریه‌ی عدم امکان انتقال حق مطالبه‌ی خسارت معنوی به ورثه ..................... 242
4-3-5- نظریه‌ی انتقال حق مطالبه‌ی ورثه درصورت مطالبه زیان دیده قبل از فوت ....... 243
4-3-6- نظریه‌ی امکان انتقال حق مطالبه به ورثه ....................................................... 244
4-3-7- دعوای مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از فوت مجنی علیه ازناحیه وراث ........ 246
4-3-8- مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از جرح منجر به فوت مجنی علیه ازناحیه وراث به عنوان قائم مقام او 247
4-3-9- قوانین و رویه‌های قضایی در زمینه‌ی مطالبه جبران خسارت شخصی ............. 249
مبحث چهارم : اسباب رفع یا کاهش مسئولیت مدنی در خسارت معنوی ..................... 251
4-4-1- اسباب معافیت .......................................................................................... 252
4-4-2- قوه قاهره یا حوادث پیش‌بینی نشده ............................................................ 254
4-4-3- تقصیر زیان دیده ....................................................................................... 255
4-4-4- رضایت زیان دیده ..................................................................................... 257
نتیجه‌گیری و پیشنهاد ............................................................................................. 260
5-1- نتیجه‌گیری .................................................................................................... 261
5-2- پیشنهادات .................................................................................................... 264
1- فهرست منابع ................................................................................................... 266
الف - کتب فارسی ................................................................................................ 266
ب - پایان نامه‌های فارسی ...................................................................................... 269
ج - قوانین ............................................................................................................ 270
د - نشریات فارسی ............................................................................................... 270
2 - کتب عربی ...................................................................................................... 271
3 - منابع لاتین ...................................................................................................... 276
الف - کتب فرانسه ................................................................................................. 276
چکیده انگلیسی ............................................................................................................
مقدمه
از نظر اسلام ، انسان ، برترین موجود عالم است که خداوند از روح خود در او دمیده و فرشتگان را امر کرد تا بر او سجده کنند و او را به عنوان خلیفه‌ی خود در زمین برگزید اگر چنانچه آدمی حرمت خود را حفظ کند و حرکت تکاملی را به درستی طی کند به جایی می‌رسد که از ملائک هم بالاتر می‌رود و به موقعیتی می‌رسد که در خیال نمی‌گنجد .
« رسدآدمی به جایی که به جز خدا نبیند بنگر که تا چه حد است مقام آدمیت »
انسان با چنین موقعیت و جایگاه ممتازی هم سلامت و تمامیت جسمانی و اموال و متعلقات او مورد تأکید است و باید از هر گونه تعرض مصون بماند و هم حفظ حرمت و شخصیت او از جنبه‌های گوناگون در اسلام مورد احترام بوده و بر صیانت آن تاکید شده است ، و بر خسارتهای وارده بر آن عنایت بیشتری دارد . زیرا پیامبر عظیم الشأن اسلام هدف از بعثت خود را کامل نمودن فضایل اخلاقی عنوان می‌کند که یکی از وجوه فضایل اخلاقی رعایت حقوق معنوی افراد است .
پس خسارت منحصر به ضرر مادی نبوده ،بلکه خسارت معنوی ناشی از جرم ، به مهمترین بعد از ابعاد وجود شخصیت انسان که همان بعد معنوی و روحانی باشد ایراد لطمه نموده و آن را متضرّر می‌نماید که غالباً زیان‌های مادی قابل جبران و طریق جبران آن نیز مشخص است و در بسیاری موارد اعاده وضع به حالت سابق آن به نحو کامل وجود دارد ، اما به دلیل دشواری اندازه‌گیری زیان معنوی و تقویم آن به پول و گاهی عدم امکان این اندازه‌گیری و سنجش آن با پول ، و یا مرسوم نبودن چنین ارزیابی در نظام‌های مختلف حقوقی ، در خصوص امکان جبران آن ،وحدت نظر وجود ندارد ، اگر چه در اکثر کشورها ، این نوع خسارت ، نیز مشمول قاعده‌ی جبران خسارت دانسته شده است . و از این حیث تفاوتی با خسارتهای مالی ندارد . ولی در برخی کشورها به طور صریح غیر قابل جبران اعلام گردیده ، یا حداقل در امکان جبران آن تردید شده است . در نظام حقوقی ما نیز ، نسبت به امکان جبران این گونه خسارتها و حدود و ثغور آن ابهام جدی وجود دارد و درپاره‌ای از اظهار نظرها که از سوی مراجع قانونی چون شورای نگهبان و شورای عالی قضایی سابق مبنی بر عدم امکان جبران این خسارت به طریق مادی و مغایرت آن با موازین شرعی شده است ، این تردید را بوجود آورده که امکان مطالبه‌ی خسارت معنوی وجود ندارد . هر چند شریعت مقدس اسلام براساس اصول و قواعد کلی از جمله قاعده‌ی « لاضرر و لاضرار فی الاسلام » و قاعده نفی عسر و حرج ، ایراد هر گونه ضرر وخسارت را به اشخاص چه ضررهای مادی و چه ضررهای معنوی به طور کلی ممنوع نموده است . بر همین اساس چگونه ممکن است به جبران خسارتهای مادی تاکید داشته باشد ، اما توجهی به خسارت معنوی و لزوم جبران آن نداشته باشد ؟
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، از جمله در اصول 39 و 40 ایراد هر گونه ضرر و خسارت ممنوع شده و طبق اصل 22 و 23 32 ق 10 . از لطمه به حقوق معنوی انسانها منع شده است و اگر خسارتی به حیثیت و شرافت و سرمایه معنوی کسی وارد آید طبق اصل 171 ق . ا . باید جبران شود و در قوانین عادی نیز تلویحاًو یا با الصراحه اشاراتی راجع به خسارت معنوی شده است که این امر نشانگر توجه شایان قانونگذار ما به موضوع خسارت معنوی می‌باشد . به هر صورت حقیر سعی بر آن دارم که با بررسی در محدوده‌ی قوانین و مقررات لازم الاجراء فعلی ، بالاخص قانون اساسی و قانون مسئولیت مدنی و آیین دادرسی کیفری و مجازات اسلامی و منابع معتبر فقهی به بحث و تجزیه و تحلیل پیرامون خسارت معنوی ناشی از جرم به ویژه در آثار حقوقی وکیفری آن بپردازم ، تا انشاء الله با تبیین وجاهت و مشروعیت این موضوع ، توجه و رسیدگی وجبران خسارت معنوی ناشی از جرم ، مورد عمل مراجع محترم قضایی و مورد توجه و تاکید اساتید گرامی واقعی گردد، باشد تا زمینه‌ی دستیابی بیشتر به نظم واقعی و استقرار عدالت و ایجاد محیط مساعد جهت ارتقاء فضائل اخلاقی ، تامین آزادیهای سیاسی و اجتماعی ،ایجاد امنیت و آسایش همگانی و سایر اهداف مندرج در قانون اساسی فراهم آید ، و با وضع قوانین متقن و محکم ، و مرتفع نمودن نواقص موجود در این زمینه ، مراجع محترم قضایی و امنیتی ، همانگونه که اموال مردم را از تعدیات و تجاوزات محفوظ می‌دارند ، با اتکا به چنین قوانین مستحکم ، حیثیت و اعتبار و احساسات اشخاص حقیقی را نیز که از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است از تعرضات و تعدیات محفوظ و مصون دارند و ضمانت‌های اجرایی برای این قوانین الزام آور وجود داشته باشد تا متجاوزین را از فکر تجاوز و تعدی به افراد باز دارد و خسارهای وارده به زیان دیدگان را مرتفع نماید .
پایان نامه مفهوم و مبانی تئوریک خسارت معنوی
