چکیده
میرجعفر بیک متخلص به بینش کشمیری در قرن یازدهم در کشمیر به دنیا آمد و از همان ابتدای جوانی، عمرش را صرف یادگیری خود کرد. اشعار او در مدح پیامبر(ص)، امام رضا و حضرت علی(ع) نشان دهندة ارادت او به شیعیان است همچنین مدح چهار خلیفه و اعتقاد به ترتیب خلافت آنها نشان می‌دهد که وی در مذهب شیعه تندرو نبوده است. بینش شاعری مثنوی سراست، ولی قصیده وغزل نیز در دیوان او دیده می‌شود. دیوان بینش شامل یک خمسه، قصاید و غزلیات اوست.
گنج روان دومین مثنوی بینش است که در جواب اسکندرنامه و به نام اورنگ زیب سروده شده است که شامل 32 بخش و 1087 بیت می‌باشد. این مثنوی داستان اصلی ندارد. پس از حمد و سپاس خداوند و پیامبر اسلام از شب معراج و خصوصیات آن سخن می‌گوید. توصیف شهرهای کرمان و کاشان را دارد و در چهاربخش از مثنوی، چهار فصل را توصیف کرده و به خصوصیات هر فصل می‌پردازد و چون نظامی، ساقی نامه را در اشعار خود گنجانده است.
بینش در این اثر با زبانی ساده و روان عقاید و افکار خود را بیان می‌کند. امّا گلدسته، سومین مثنوی از خمسة بینش کشمیری است ولی آن را در برابر لیلی و مجنون نظامی سروده است. این مثنوی از 28 قسمت تشکیل شده و 990 بیت دارد. بینش در این مثنوی هم پس از حمد و ستایش خداوند به مدح پیامبر پرداخته نام خلفای راشدین را می‌آورد و اورنگ زیب را می‌ستاید و سخن و کلام حق و آفریده‌های او را همچون ماه و زمین می‌ستاید. حضرت خضر و آدم و ابراهیم را مدح می‌کند و در ستایش عقل و عشق سخن به میان می‌آورد. این مثنوی هم داستان و تنة اصلی ندارد و بینش، افکار و عقاید و روح لطیف خود را به زبان شعر ترسیم می‌کند. این تحقیق کوششی است در راستای تصحیح و شناسایی دو نسخة گنج روان و گلدسته.
کلید واژه: شعر قرن یازدهم، مثنوی سرایی، بینش کشمیری، گلدسته، گنج روان
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: معرفی شاعر
مختصری دربارۀ احوال و اشعار بینش کشمیری.. 3
فصل دوم: سبک شاعر
سبک بینش... 8
فصل سوم: آثار شاعر
مقایسة گنج روان با اسکندرنامه. 17
مثنوی گنج روان.....................................................................................................................18
تمثیلات گنج روان. 21
سخن.. 30
آوردن نام گنج روان در مثنوی.. 31
آوردن نام بینش در مثنوی گنج روان. 33
کاربرد بیان و بدیع در گنج روان. 36
مهمترین آرایه‌ها در گنج روان. 36
استفاده از اصطلاحات عامیانه. 40
مقلّدان لیلی و مجنون نظامی.. 44
مقایسة گلدسته با لیلی و مجنون نظامی.. 49
کاربرد بیان و بدیع در «گلدسته» 51
مهمترین آرایه‌ها در «گلدسته» 51
فصل چهارم: مثنوی موسوم به گنج روان و گلدسته
حمد صانع ذوالجلال و مهیمن متعال جلّ جلاله و عمّ نواله. 59
حمد حق سبحانه و تعالی اعظم شأنهُ. 61
مناجات به درگاه مجیب الدّعوات اکمل شأنه. 64
نعت سید المرسلین و خاتم النبیین صلّی الله علیه و آله و السلّم. 66
نعت سرور کاینات خلاصة موجودات صلی الله علیه و آله و سلّم. 68
مناقب خلفا رضوان الله تعالی علیهم اجمعین.. 76
مدح پادشاه اسلام خاقان عالمگیر خلّد الله ملکه و سلطانه. 79
ستایش کلام معجز بیان باری تعالی جلّ قدره 82
تعریف ولایت و شهر کرمان جنّت نشان. 87
مدح وزارت و اقبال پناه حشمت و شوکت دستگاه میرزامحمّد قاسم سلمة الله تعالی.. 90
تعریف شهر کاشان فردوس نشان. 92
مدح سیادت و نجابت دستگاه عزّت و اجلال میرجمشید حفظهُ الله تعالی.. 93
چهار فصل اول تعریف بهار عالم آرا 95
فصل سیوم تعریف خزان مختلف الوان. 97
مناجات بدرگاه مجیب الدّعوات جلّ جلاله. 109
حمد خالق لایزال و مهیمن متعال جلّ جلاله و عمّ نواله. 112
مناجات به درگاه ربّ الارباب و مسببّ الاسباب... 113
نعت سرور کاینات و خلاصة موجودات صلّ الله علیه و آله. 114
مناقب خلفا رضوان الله تعالی علیهم اجمعین.. 117
مدح امیر کبیر خاقان عالمگیر خلّد الله ملکه و سُلطانه. 119
تعریف سخن که گوهر تابناک خلقت انسانیست... 120
ستایش کلام مَیمَنت انجام باری تعالی جلّ جلاله. 122
خطاب به آفتاب عالمتاب که گل سرسبد آسمانهاست... 123
خطاب با زمین که نقطة قلم صنعست... 126
تعریف کعبة معظّمه که قبله‌گاه ارض و سمات... 127
ثنای حسن که بهاری است از چمن آفرینش... 131
خطاب با مهتر ارباب تجرید خضر صاحب دید علیه‌السّلام. 132
تعریف عقل که حلّال مشکلاتست... 133
خطاب با مهتر عالم حضرت آدم صلوات الله علیه. 135
تعریف عشق که از ستایش مستغنی است... 137
خطاب به آسمان که محیط جملة اشیاست... 138
صفت دل که خلاصة خلقت آب و گلست... 140
داستان درویس ادهم و شاه ابراهیم. 141
صفت باد که بادیه کرد عالم شوقت... 144
مدحت روح پاک که بهار گلشن وجودست. 146
تعریف ولایت پنجاب و شهر دلکش لاهور. 149
تعریف قلم که اوّلین مدّ خامة قدرتست... 156
مناجات به درگاه مجیب الدّعوات و رافع السّموات... 157
تصحیح و تحقیق مثنوی‌های گنج روان و گلدسته بینش کشمیری