لینک پرداخت و دانلود "پایین مطلب:
فرمت فایل: word (قابل ویرایش)
تعداد صفحه:148
دیباچه
با آنکه معماری این سرزمین تاریخی چندهزار ساله دارد، تلاش هایی که برای شناسایی و معرفی آثار آن صورت گرفته است سابقه ی چندانی ندارد. تنها از چند دهه ی پیش محققان و پژوهشگران به بازنگر ی این آثار هنری پرداخته و کوشیده اند گردو غبار گذشت قرون را از این گوهرهای تابناک بزدایند و تلألو چشم نواز آن ها را دوباره آشکار سازند.
علل و عوامل آن بی توجهی طولانی و نیز این التفات ناگهانی به آثار تاریخی معماری بحثی مفصل می طلبد که در حوصله ی این مختصر نمی گنجد. همین قدر باید اشاره کرد که آن بی توجهی در واقع محصول توجه کامل و این التفات نتیجه ی بی التفاتی است؛ چه تا آن زمان که این آثار جزئی از زندگی مردم ما بود، لزومی به شناخت و معرفی آنها حساس نمی شد؛ اما آن گاه که بر اساس انقطاع فرهنگی رشته های اصالت دیرین گسسته شد و نشانه های بی ریشگی در همه چیز ظاهر گشت، تمایل به بازگشت به خود و یافتن هویت خودی فزونی گرفت؛ و بدین ترتیب آثار معماری گذشته هم – مانند هر آنچه از اصالت گذشته نشانی داشت- محتاج بازشناسی و معرفی شد. ناگفته پیداشت که راه این بازشناسی و ادراک دوباره سخت ناهموار و پر مخاطره است؛ و بزرگترین سنگ این راه همان بریدگی فرهنگی و بیگانگی از خود است که راست ها را کج می نمایاند و بیراهه ها را راه. به هر حال امروز در وضعی قرار گرفته ایم که لزوم شناسایی و درک آثار معماری گذشته بر هیچ کس پوشیده نیست. این حقیقت این امید را پدید می آورد که ان شاء الله روزی، تک تک این آثار گرانبها و میراث غنی گذشتگان ما، که در سرتاسر این سرزمین پهناور پراکنده است، به نحوی شایسته و صحیح باز شناخته شود تا برای رسیدن هنرمندان و معماران آینده به استقلال شخصیت هنری و فرهنگی چراغ راهی فراهم آید....
مقدمه
نگاهی گذرا به متون دوران های مختلف تاریخی مؤید این امر است که حداقل در همه ی دوره ی اسلامی، حمام های عمومی فراوانی در شهرهای مسلمین وجود داشته و با توجه به تعداد آن ها در هر شهر از حیث اهمیت قابل مقایسه با مساجدند. هر محله یا گذر شهر قدیم در کنار دیگر بناهای عمومی، حتماً حمام یا حمام های برای استفاده ی مردم داشته است و این حمام ها را معمولاً افراد متمکن و خیر می ساختند و وقف عموم می کردند.
تعداد بسیار و اهمیت حمام های عمومی در شهرها البته ناشی از لزوم رعایت نظافت در نظر مردم و در شرع اسلام بوده است؛ اما حمام در گذشته فقط محل استحمام نبود، بلکه مکانی برای گذراندن اوقات فراغت، گفتگو و تبادل نظر، رفع خستگی و حتی عبادت، گردآمدن دوستان و حل و فصل مسائل زندگی بود. در حمام، نه فقط تنها که جان ها تازه می شد.لذا بهترین فرصت را دانستم تا مختصری از این موضوع در برابر بزرگی مطلب گردهم درآورم امید است مورد توجه استاد مربوط جناب آقای مهندس بیگ زاده و هم چنین سایر خوانندگان محترم قرار گیرد. در ضمن روند این مختصر چنین است که در صفحات آتی ضمن معرفی کلی معماری حمام های سنتی ایران به معرفی اجمالی برخی حمام های سنتی واقع در ایران و سپس معرفی تفضیلی حمام علی قلی آقا و حمام منتسب به شیخ بهایی می پردازیم و در نهایت حمام خان واقع در استان یزد را به صورت مصداقی از پروژه ی مذبور که حضوراً مورد تحقیق قرار گرفته است بعلاوه ی تصاویری که از آن تهیه شده معرفی می گردد.
فصل اول :
معرفی کلی معماری حمام های سنتی
معرفی کلی معماری حمام های سنتی:
حمام قدیمی معماری پیجیده ای دارد و گاه دو حمام یا بیشتر با هم ادغام شده که در این صورت، معمولاً یکی بزرگتر و پرکارتر از دیگری است و اغلب، حمام بزرگتر به مردان و حمام کوچکتر به زنان اختصاص داشته است. هر حمام از دو فضای اصلی تشکیل می شود: فضای اول، «بینه» یا «سربینه»، رخت کن و جای آماده شدن برای استحمام یا خروج از حمام بوده است و فضای دوم، «گرم خانه»، محل شستشو و تطهیر بدن. بینه در بین ورودی حمام و گرم خانه قرار می گیرد. هوای بینه را نیمه گرم می کردند تا مراجعان یکباره با هوایی گرم مواجه نشوند و همچنین در هنگام خروج از گرمخانه، یکباره در هوای متفاوت بیرون قرار نگیرند و سلامتشان به خطر نیفتد. ورودی حمام نیز فضای بین بینه و گرم خانه را، که «میان در» خوانده می شود، به نوعی با پیچ و خم بسیار طراحی می کردند که جلو تبادل مستقیم حرارت و رطوبت را بگیرد و و هوای بیرون حمام به بینه و هوای بینه به گرم خانه و برعکس به سهولت منتقل نشود. کل حمام را نیز برای حفظ گرمای درونی آن معمولاً پایین تر از سطح زمین و درون خاک می ساخته اند: بخشی از فضاهای حمام نیز نقش پشتیبانی دارند؛ یعنی فضاهای مربوط به تأمین آب و حرارت حمام. تون و انبار سوخت آن از این نوع فضاهاست. تون محل افروختن آتش برای گرم کردن آب حمام بوده و در پشت گرم خانه و خزینه جای داشته است و از بیرون حمام، بدان وارد می شده اند. بناهایی که دو یا چند حمام داشتند بایستی چنان طراحی می شدند که همه ی حمام ها از یک فضای پشتیبانی مشترک استفاده کنند.
بینه یا سربینه مهم ترین و زیباترین فضای حمام است- فضایی وسیع و پرتزئین با گنبدی بزرگ و حوضی در میان. در اطراف فضای میانی بینه، سکوها یا غرفه هایی برای نشستن و استراحت مراجعان قرار دارد. کف این فضاها بالاتر از کف فضای میانی بینه و سقفشان معمولاً پایین تر است؛ و از این رو، فضاهایی دنج و مشرف بر آن اند. برای ورود به آن ها، بایستی از چند پله بالا می رفتند و پاها را، قبل از ورود، در حوض های روی سکوها می شستند . بیشترین تزیینات حمام همیشه در بینه است. کف بینه و غرفه های اطراف آن معمولاً سنگی ست و ازاره های آن کاشی یا سنگ و دیوارهایش پوشیده از گچ بری یا آهک بری و نقاشی است. زیر گنبد میانی و طاق های غرفه ها هم غالباً پوشیده از انواع کاربندی های ظریف با گچ بری یا آهک بری است. نورپردازی منظم بینه نیز بر جلوه و تأثیر این تزیینات می افزاید. حوض های درون بینه و فواره های آن ها نیز با افزودن تلألو و آوای آب به فضا اثر آرامش بخش آن را دو چندان می کرده اند.
گرم خانه اغلب فضایی کوچک تر و ساده تر از بینه است که گوشه هایی برای نشستن و شستشو دارد. خزینه ی آب گرم و حوض آب سرد، که آن را «چال حوض» می نامند و فضاهایی خصوصی تر برای استحمام در مجاورت گرم خانه قرار دارد. گرم خانه نیز حوض های متعدد کوچک و بزرگ دارد و روشنای اش از نورگیر های سقفی تأمین می شود. ازاره و دیوار و سقف گرمخانه نیز قالباً تزئیناتی با مواد متنوع و نقوش مختلف دارد.
در گذشته، استفاده از حمام آداب و رسوم فراوان داشت و بسیاری از آیین ها و مراسم اجتماعی به نوعی به آن مربوط می شد. در ساخت و کارکرد حمام نیز، غیر از امور فنی، احکام شرعی به دقت رعایت می شد؛ مانند غصبی نبودن آب حمام، جدایی فضاهای پاک از ناپاک، تفکیک دقیق آب پاک از فاضلاب. در متون کهن دستورهای دقیقی در باره ی مشخصات حمام خوب و نیز شیوه ی اداره ی آن دیده می شود؛ مانند دستورهایی درباره ی تمیز نگه داشتن فضاهای حمام، جلوگیری از لغزنده شدن سنگ کف حمام، تمیز کردن روزانه ی خزینه و مجاری آب برای جلوگیری از تغییر مزه و گوارا، فروش اجناس مورد نیاز مردم در حمام، و شرایط لازم برای سلمانی حمام و شیوه ی کار او.
حمام به لحاظ اصول فنی ای که باید در ساختش رعایت شود نیز از پیچیده ترین انواع بناست. این پیچیدگی معمول ضرورت جریان دایم آب در بنا و گرم کردن آب و هوای داخل بناست. تأمین آب، آب رسانی به فضاهای مختلف، شیوه ی عایق بندی مخازن گوناگون آب و نگهداری آب در آن ها و هم چنین روش گرم کردن آب و تفکیک آب های سرد و گرم و ولرم از یکدیگر و دفع فاضلاب و جلوگیری از تداخل آن با آب تمیز از مشکلات فنی ساخت حمام بوده است. به این مسائل باید این ها را نیز افزود: چگونگی گرم کردن فضاهای مختلف حمام، به میزان مناسب هر فضا؛ جلوگیری از تبادل حرارت و رطوبت در بین فضاهای حمام و حمام با بیرون آن؛ تهویه ی فضاهای مختلف؛ شیوه ی انبار کردن سوخت و چگونگی افروختن آتش در مجاورت بنا، به گونه ای که مزاحمت و خطری برای مردم نداشته باشد، و ...
گذشته از این ها، آن چه در طراحی فضای حمام جلوه ی خاص دارد نظم شکل درونی فضاست. همه ی فضاهای حمام، از کوچک و بزرگ، علی رغم شکل معمولاً نامنظم و غیر هندسی محدوده ی بیرونی بنا، اشکال منظم و کامل دارند و همچون جواهری تراش خورده دلربایی می کنند. این مهم نه تنها در مقطع افقی، بلکه در حجم درونی فضاها دیده می شود. سقف های پرچین و شکن تراش های این جواهر را ظریف تر و زیبا تر جلوه می دهند و نورگیرهای سقفی، که به صورتی منظم و منطبق بر هندسه ی فضا بر سقف می نشینند، آن را متلألی و لطیف می سازند.
نفس قرارگیری حمام های عمومی ما در زمره ی آثار برجسته ی معماری این سرزمین تأمل برانگیز و اعجاب آور است و نمی توان آن را تنها محصول تأکید شرع اسلام بر تطهیر مداوم بدن دانست. حمام بنایی خدماتی است که لازمه ی زندگی انسان است، اما اقوام و فرهنگ های مختلف اهمیت حمام و ظرافت و دقت در معماری آن را باید پیش از هر چیز، نشانه ی احترام به انسان در فرهنگ ما دانست. در این فرهنگ، انسان موجودی والا و محترم است که هر مکانی شایسته ی حضور و مقام او نیست؛ و از این رو، حمام نیز، مانند همه ی بناهایی که مکان زیست انسان اند، باید فضایی درخور و گران مایه باشد که دل او را آرامش بخشد و روحش را بنوازد و او را بزرگ و ارجمند بدارد.
فصل دوم:
معرفی اجمالی برخی حمام های سنتی ایران
اراک، حمام چهار فصل
- موقعیت مکانی حمام چهارفصل در شهرستان اراک
خیابان شهید دکتر بهشتی، نرسیده به میدان هفت تیر
کتیبه های تاریخ دار بنا: در بنا، کتیبه ی تاریخ دار یافت نشده است؛ ولی تصویر کودکی احمد شاه قاجار بر کاشی های ستون های سربینه ی حمام مردانه دیده می شود.
بانیان و سازندگان بنا: بر اساس منابع بررسی شده، بانی این حمام و مجموعه ای شامل مسجد و مدرسه و آب انبار محمد ابراهیم خوانساری بوده است.
سیر تحول بنا: این بنا، به نام « حمام لطیف»، مجموعه ای از چند حمام در کنار یکدیگر بوده و به همین دلیل، آن را «چهار فصل» نامیده اند. کارشناسان سازمان میراث فرهنگی اراک بر این نظرند که این مجموعه از سه حمام تشکیل شده است، در حالی که، بنا به قول مشهور، در این مجموعه دو حمام به مردان و زنان مسلمان و دو حمام به مردان و زنان اقلیت های دینی اختصاص داشته است. مهم ترین و زیباترین بخش مجموعه ی حمام مردان مسلمان بوده که در گذر رمان، تغییرات بسیار کرده است؛ از جمله، پس از احداث خیابان مجاور حمام، ورودی آن به سوی خیابان چرخیده و ورودی قدیمی از بین رفته است. بالا آمدن سطح سربینه ی حمام مردانه و نصب واحد های دوش در قسمت هایی از حمام و تبدیل گلخن به موتور خانه از دیگر تغییرات دوره ی اخیر است. این حمام تا سال 1358 ش دایر بوده و پس از آن، به علت مرمت و حفاظت تعطیل شده است.
نکاتی درباره ی معماری بنا: هر یک از حمام های این مجموعه سربینه و گرم خانه داشته است؛ ولی امروزه، به سبب تغییرات، نمی توان صورت اصلی بنا را دقیقاً تشخیص داد. بزرگ ترین فضای مجموعه سربینه ی حمام مردانه است که قاعده ای یا هشت ضلعی دارد.
سربینه حمام مردانه
در دیوار های دور تا دور آن، غرفه هایی با قاعده ی نیم هشت و تفکیک شده از هم پدید آمده است. در میانه ی سربینه، وجود هشت ستون فضایی با قاعده ی هشت و نیم هشت ایجاد کرده است. سقف مرتفع و پرکار یزدی بندی بر فراز بخش میانی و طاق های رسمی بندی کوتاه تری بر بالای فضاهای پیرامون آهک بری شده که همه باهم فضایی رنگین و پرنقش و نگار قرار دارد. طاق بخش میانی پوشیده از کاشی های هفت رنگ است و طاق های پیرامون ساخته اند. ستون های این فضا بسیار پر تزیین و پوشیده از کاشی های هفت رنگ است. ازاره ی کاشی سربینه و کاشی کاری قاب بندی های دیوار ها سطح رنگین سقف را تا کف امتداد می دهند. نورگیر میانی سربینه و هشت نورگیر گرد آن، که آن ها را با قطعات سنگ مرمر شفاف پوشانده اند، با پخش مناسب نور زیبایی فضا را دوچندان می کنند. در مدرسه ی محمدابراهیم خوانساری، که در نزدیکی این حمام قرار دارد، حوضخانه ای است مشابه با سربینه ی این حمام چنان که معمرین اراک نقل می کنند، این دو فضا از هر لحاظ به یکدیگر شباهت داشته اند و پس از ساخت سربینه ی حمام به درخواست بانی، حوضخانه ی مدرسه را مشابه آن ساخته اند. سربینه به واسطه ی میان در با گرم خانه مرتبط می شده است. ظاهراً میان در فضایی با قاعده ای مربع شکل در گوشه ی جنوبی سربینه بوده است امروزه راه میان سربینه و میان در مسدود است.
گرم خانه فضایی است با قاعده ی مربع، که چهار ستون میانه ی آن طاقی مدور و مرتفع تر از طاق های پیرامون خود را بر دوش دارند. درمیانه ی هر ضلع گرم خانه، غرفه ای با قاعده ی نیم هشت وجود دارد که غرفه ی جنوب شرقی ورودی خزینه و سه غرفه ی دیگر محل شست و شو بوده است. در طرفین خزینه، دو فضا دیده می شود که احتمالاً اولی خزینه ی آب سرد و دومی خلوت گرم خانه بوده است. به گفته ی معمرین محل، گرم خانه آهک بری داشته که امروز کاملاً از بین رفته است.
سربینه حمام مردانه
تزیینات سقف سربینه حمام مردانه
با توجه به نقشه ها، ظاهراً بخش دیگر این حمام، که مختص مردان اقلیت های دینی بوده، در جوار حمام مردان مسلمان قرار داشته است. سربینه ی این قسمت قاعده ای هشت و نیم هشت و طاقی رسمی بندی دارد. در دوره ی اخیر، تغییراتی در این قسمت صورت گرفته است: سربینه، علاوه بر گرم خانه ی این بخش از حمام، با سربینه و گرم خانه ی حمام دیگر مرتبط شده است. گرم خانه ی هشت وجهی این بخش حوضی چهار گوش در میانه داشته است. در دوره ی معاصر، در خزینه اتاقک هایی با دوش آب ساخته اند. در گذشته، حمام های مردانه ی این بنا سردری پرتزیین و زیبا داشته که به حیاطی کوچک باز می شده است. امروزه بر جای این حیاط چند مغازه و بار انداز در کنار خیابان ساخته اند. موقعیت سردر فعلی حمام با سردر قدیم نود درجه اختلاف دارد و قسمتی از رسمی بندی هشتی از بین رفته است. دالانهای منشعب از این هشتی به سربینه های دو حمام راه می برده است. در سال های گذشته یکی از دالان ها را تا گرم خانه ی حمام مخصوص اقلیت های دینی ادامه دادند و این گرم خانه به ورودی و فضای انتظار بخش خصوصی حمام مردانه بدل شد.
گرم خانه حمام مردانه
سربینه حمام اقلیتها
در قسمت حمام های زنانه ی این مجموعه، وسیع ترین فضا سربینه ی حمام زنان مسلمان است. این فضا قاعده ی هشت ضلعی منتظم و غرفه هایی کم عمق در دیوار دارد. قاعده ی میان در این حمام هشت و نیم هشت هست و میان در با تغییر زاویه ای نود درجه سربینه را به گرم خانه مرتبط می کند. گرم خانه قاعده ای هشت و نیم هشت دارد و در هر وجه آن ها، غرفه ای عقب نشسته است. در این حمام، یک دالان نقش میان در را ایفا و سربینه را به گرم خانه مرتبط می کند. گرم خانه ی این بخش حمام رسمی بندی دارد. راه ورود به هر یک از خزینه های زنانه، بر خلاف معمول، مستقیم نیست؛ و برای ورود به آن ها، باید از دالان هایی عبور کرد.
سربینه حمام زنانه
فضای جنب سربینه حمام زنانه
راه ورود به حمام های زنانه از بام آن هاست. در کل، تمام قسمت های این مجموعه پایین تر از سطح زمین و بام آن همسطح با کف گذرها و خیابان های اطراف آن است و سابقاً معبری از بام حمام زنانه می گذشت. امروزه تنها سردر حمام زنان مسلمان بر جای مانده که قوسی دایره ای شکل دارد و بر روی آن، تزیینات کاشی دیده می شود.
برش عمودی ج.ج
برش عمودی ب.ب
اردبیل، حمام آقا نقی
- موقعیت مکانی حمام آقا نقی در شهرستان اردبیل
میدان عالی قاپو، خیابان سعدی
کتیبه های تاریخ دار بنا: در بنا، کتیبه ی تاریخ دار یافت نشده است.
بانیان و سازندگان بنا: بانی اولیه ی حمام شناخته نشده است. امروزه حمام و محله ی پیرامون آن به «آقا نقی» معروف است. آقا نقی ظهیر الاسلام از رجال دوره ی قاجار بوده که در سال 1297، لقب «مؤتمن الرعایا» گرفته است.
سیر تحول بنا: بر اساس بررسی های سازمان میراث فرهنگی، در این بنا، دو مرحله ی ساختمانی متفاوت با فاصله ی زمانی حدود دویست سال قابل تشخیص است. این مطالعات نشان می دهد که مصالح بخش چال حوض حمام حدوداً ششصدو پنجاه سال قدمت دارد و مصالح دیگر قسمت ها در حدود چهارصدو پنجاه سال. بر این اساس، دو حدس می توان زد: اول آنکه حمام در ابتدا کوچک تر بوده و در دوره ی بعدی توسعه یافته است؛ دوم آنکه در جای حمام فعلی حمام یا بنایی قدیمی تر بوده است که از آجر های آن در ساخت چال حوض استفاده کرده و بخش های دیگر را با آجرهای جدید تر ساختند. در دوره های بعد، با پر کردن چال حوض، این قسمت را حمام زنانه کرده اند. در همان زمان، کف سربینه را بالاتر آورده اند و در نتیجه، حوض سربینه در زیر خاک مدفون شده است. در سی سال گذشته، تعویض خیابان مجاور حمام موجب تخریب سردر و هشتی و قسمتی از سربینه شده است. سازمان میراث فرهنگی در سال های اخیر بنا را مرمت کرده و کف سربینه و چال حوض را به صورت گذشته ی آن ها در آورده است.
برش عمودی الف.الف
برش عمودی ب.ب
نکاتی درباره ی معماری بنا: این حمام سه بخش اصلی دارد: سربینه و گرم خانه و چال حوض. قسمت میانی سربینه فضایی با قاعده ی مربع است که طاق رسمی بندی مرتفعی آن را پوشانده است. در هر وجه این فضا، سکویی با قاعده ی نیم هشت عقب نشسته که امروز یکی از آن ها از بین رفته است. بر پیرامون سکوها نیز، سکوی باریکی وجود دارد که به نظر کارشناسان از الحاقات دوره ی پهلوی است. طاق سربینه و آلت های رسمی بندی آن پوشیده از نقوش گیاهی و تصاویر مختلف بوده که سربینه را فضایی رنگین و مجلل می ساخته است. حوض هشت گوش میانی سربینه با جوی هایی تا لبه ی سکوها امتداد یافته است. بدین ترتیب، مراجعان پس از شستن پا به سکوها پا می گذاشتند.
تزیینات سقف سربینه
میان در فضایی هشتی مانند است. راه خروج از سربینه و ورود به گرم خانه در امتداد محور های این فضاهاست، اما این فضاها چنان قرار گرفته اند که جهت حرکت در میان در تا حد زیادی تغییر زاویه می دهد. گرم خانه متشکل از سه فضای اصلی و نیز فضاهای فرعی وابسته به آن هاست. فضای میانی قاعده ای مربع شکل و طاقی رسمی بندی دارد. راه ورود به گرم خانه از میانه ی این بخش می گذرد و درگاه خزینه در برابر آن قرار دارد. بدین ترتیب، محوری قوی پدید آمده که دو فضای عقب نشسته در ابتدا و انتهای آن بر ورودی گرم خانه و خزینه تأکید می کنند. در طرفین گرم خانه، دو فضا با قاعده ی مستطیل قرار دارد. هر یک از این دو فضا در امتداد محور خودتوسعه یافته و فضاهای خصوصی تر پدید آمده است. یکی از این فضاها به حوض گرم خانه اختصاص یافته است. در سوی جنوب غربی گرم خانه، فضایی طویل قرار دارد که آن را با ردیفی از تویزه ها پوشانده اند و چال حوض بزرگی در میانه ی آن است. طرفین این فضا، طاق نماهایی برای شست و شو و تماشای شناگران وجود دارد.
میان در
فضای چال حوض
گرم خانه
گرم خانه
چنان که گذشت، دستگاه ورودی این حمام در دوره ی اخیر تخریب شده و اطلاعی از وضع گذشته ی آن در دست نیست. امروزه، درگاه ورودی حمام به فضایی کوچک باز می شود که نقش هشتی دارد و به سربینه راه می یابد.
اصفهان، حمام شاه
- موقعیت مکانی حمام شاه در استان اصفهان
بازار تفنگ سازها
کتیبه های تاریخ دار بنا: در بنا کتیبه ی تاریخ دار یافت نشده است.
بانیان و سازندگان فضا: بنا بر منابع بررسی شده، ظاهراً، بانی این حمام شاه عباس اول صفوی بوده است؛ و از سازندگان آن اطلاعی در دست نیست.
374 ش موزه ی مردم شناسی سمنان شده است.
نکاتی درباره ی معماری بنا: این بنا در گوشه ی غربی تکیه پهنه و در نزدیکی بقعه ی امام زاده یحیی قرار دارد؛ و از این رو، به «حمام حضرت» نیز مشهور است. این بنا از دو حمام کوچک و بزرگ تشکیل شده است: حمام بزرگ شامل سربینه و گرم خانه و فضای چال حوض است. سربینه فضایی است و سیع و با قاعده ی مربع شکل، که بر گرداگرد آن سکوهایی قرار گرفته است. بخش میانی سربینه را با طاقی مدور، که بر چهار ستون قطور آجری استوار است، پوشانده اند. حوض بزرگ میانه ی سربینه دوطبقه است و شکلی تزیینی دارد که نشانه ی سلیقه های دوره ی قاجاریان است. نورگیری واقع در میانه ی سقف و بر فراز حوض روشنایی سربینه را تأمین می کند. ازاره های سربینه امروزه، همانند دیگر قسمت های حمام، کاشی آبی و سفید است. میان در – متشکل از فضای کوچک هشتی مانند و دالان مرتبط با ان- ارتباط بین سربینه و گرم خانه را برقرار می کند. گرم خانه فضایی با قاعده ی مستطیل شکل است که چهار ستون آجری بخش میانی آن را مجزا کرده اند. فضای چال حوض در انتهای محور اصلی گرم خانه و درگاه ورود به خزینه بر محور فرعی (عرضی) آن قرار دارد. خلوت گرم خانه در کنار خزینه واقع است و از گوشه ی گرم خانه به آن وارد می شوند.
سربینه گرم خانه
راه ورود به حمام بزرگ از آخرین طاق نمای ضلع جنوب غربی تکیه است. این طاق نما هماهنگ با نماهای تکیه است و در پشت بغلها، تزیینات کاشی دارد. در هر طرف درگاه ورودی حمام بر روی کاشی، تصویر یک سرباز دوره ی قاجاریان، که شمشیر به دست دارد، و، بر بالای درگاه، نقش شیر و خورشید و شمشیر دیده می شود. این تزیینات جذابیت خاصی به ورودی حمام در نمای تکیه بخشیده و آن را شاخص کرده است.
سردر
راه ورودی حمام، پس از سردر، با انحراف جزیی به هشتی و سپس به سربینه می رسد. حمام کوچک نیز، که به نظر می رسد خصوصی بوده باشد، شامل سربینه و گرم خانه است. سربینه فضایی با قاعده ی هشت ضلعی است که امروزه سکویی در پیرامون آن دیده نمی شود. این فضا با چند پله به گرم خانه ای کوچک راه می یابد. در واقع در این حمام، میان در حذف شده است. گرم خانه ی این حمام فضای کوچکی با قاعده ی مستطیل است که سابقاً حوضی در میانه داشته است.خزینه در کنار گرم خانه قرار دارد که در تغییرات اخیر، کاملاً به گرم خانه گشوده شده است. در این تغییرات، هم چنین، گرم خانه های دو حمام کوچک و بزرگ به یکدیگر مرتبط شده اند. تون حمام در ضلع شمال غری آن و در پشت خزینه ها واقع است. دستگاه ورودی حمام کوچک بسیار ساده است، پلکانی درگاه ورودی را به سربینه متصل می سازد.
شیراز، حمام وکیل
- موقعیت مکانی حمام وکیل در استان شیراز
خیابان آیت الله طالقانی
کتیبه های تاریخ دار بنا: در بنا، کتیبه ی تاریخ دارنشده است.
بانیان و سازندگان بنا: حمام وکیل از بناهای مجموعه ی زندیه، احداث شده به دستور کریم خان زند، است. این مجموعه شامل بناهای ارگ، دیوان خان، کوشک، مسجد، بازار، سربازخانه، شترخان، آب انبار، کاروان سرا، ضراب خانه، گمرک، و حمام بوده که امروز بسیاری از بخش های آن باقی است.
سیر تحول بنا: ساختمان و تزیینات حمام پس از دوره ی زندیان تغییراتی کرده است. در دوره ی قاجاریان، این بنا مرمت و همه ی قسمت های آن با ساروج پوشانده شد و سپس مجدداً تزیین شد. در دوره ی پهلوی، حمام دایر بود تا آنکه شکاف هایی در دیوارها و سقف آن ظاهر شد؛ و بدین سبب، برای حفاظت از آن، تعطیل و سپس مرمت اساسی شد.
نکاتی درباره ی معماری بنا: این حمام، که در مجاورت مسجد وکیل و آب انبار مجموعه ی کریم خانی است، از دو فضای اصلی، سربینه گرم خانه، و فضاهای خدماتی متعدد تشکیل شده است. سربینه وسیع ترین فضای حمام است و قاعده ی هشت ضلعی منتظم دارد. قاعده ی بخش میانی سربینه نیز هشت ضلعی است و حوضی به همین شکل در میانه ی آن قرار دارد. طاق رسمی بندی خوش تناسب و وسیعی، که بر هشت ستون سنگی حجار شده استوار است، بخش میانی سربینه را پوشانده است. سکوهای پیرامون این فضا نیر طاق های رسمی بندی دارد. چهار حوض کوچک در چهار سکوی روبروی هم محورهای فرعی سربینه را شکل دادند. در جلو هر یک از این حوض ها، پلکانی هست؛ و به این ترتیب، مراجعان قبل از رسیدن به سکوها پاها را در حوض قرار می دادند.
سربینه سربینه
دیوارها و طاق ها و تویزه های سربینه پوشیده از آهک بری های دوره ی زندیان با نقوش ظریف گیاهی است. در دوره ی قاجاریان، نقوش دیگری این تزیینات را پوشاند. در تزیینات قاجاری، صحنه هایی از داستان های قربانی شدن اسماعیل به دست حضرت ابراهیم، معراج حضرت محمد (ص)، یوسف و برادرانش، سلطان سنجر و پیرزن، شیرین و فرهاد و بیژن و منیژه دیده می شود. در مرمت های اخیر، تزیینات اولیه ی حمام را از زیر اندودهای جدید تر بیرون آورده و مرمت کرده اند.
سربینه تزیینات سقف سربینه
میان در از دو بخش تشکیل شده است که بخش اصلی آن فضایی هشتی مانند با طاق رسمی بندی و تزیینات آهک بری بر سقف و دیوارها است. میان در، مطابق معمول، به گونه ای طراحی شده که تبادل حرارت را در بین سربینه و گرم خانه به حداقل برساند و مانع دید مستقیم در بین آن دو گردد.
گرم خانه ی فضایی با قاعده ای مربع و کوچک تر از سربینه است که چهار ستون سنگی و طاق رسمی بندی فراز آن ها بخش میانی آن را شکل دادند. وجود دو فضای غرفه مانند عمیق در دوسوی مقابل محوری مشخص برای گرم خانه پدید آورده است.و هر یک از این فضاها طاقی رسمی بندی و حوضی در میانه دارد. در ضلع شمالی گرم خانه، سه خزینه قرار دارد: خزینه ی میانی، با قاعده ی مربع، مخصوص آب گرم بوده و دو خزینه یطرفین با آب سرد و ولرم پر می شده است. گلخن و انبار سوخت در پشت خزینه ها قرار دارد. در دوسوی بخش خزینه ها، دو شاه نشین با قاعده ی مستطیل شکل واقع است که از گوشه های گرم خانه به آن ها راه هست. گرم خانه تزیینات آهک بری داشته که بخش هایی از آن هنوز باقی است. در سوی شمال شرقی حمام، گاورو قرار داشته است. ورودی حمام در دوره ی قاجاریان تغییراتی کرده و سردر آن با کاشی کاری مزین شده است.
بخشی از گرم خانه بخشی از گرم خانه
کاشان، حمام باغ فین
- موقعیت مکانی حمام باغ فین در استان کاشان
انتهای خیابان امیر کبیر، باغ فین
کتیبه های تاریخ دار بنا: در بنا، کتیبه ی تاریخ دار یافت نشده است.
بانیان و سازندگان بنا: بر اساس منابع بررسی شده، باغ فین به فرمان شاه عباس اول صفوی ساخته شده و حمام بزرگ باغ نیز در همان زمان احداث شده است؛ اما حمام کوچک این باغ از آثار دوره ی فتح علی شاه قاجار است.
دیگر اطلاعات مکتوب: در حدود سال 1350 ش به هنگام تخلیه و پاک کردن مجاری آب حمام بزرگ، چند قطعه از مسکوکات دوره ی صفویان به دست آمد که قدمت این حمام را نشان می دهد.
گرم خانه حمام بزرگ
حمام کوچک سربینه ای دارد با قاعده ی مستطیل و سکوهایی نشسته در پیرامون آن. دو غرفه با قاعده ی نیم شش نیز در طرفین سکو ها واقع است. این فضا حوضی هشت گوش در میانه و گنبدی بر فراز خود دارد. در نورگیر میانه ی این گنبد، مانند دیگر نورگیرهای حمام، گلجام گذاشته اند. میان در این حمام نیز دالانی پر پیچ و خم است.
سربینه حمام کوچک
گرم خانه ی حمام کوچک فضایی است با قاعده ی مربع و سقفی مدور. در ضلع مقابل ورودی گرم خانه، فضایی با قاعده ی نیم هشت عقب نشسته که به سبب اهمیت، طاقی رسمی بندی آن را پوشانده است. در میانه ی این فضا، حوض مستطیل شکل کوچکی بوده که آن را به غرفه ی اختصاصی شستشو بدل می کرده است. راه ورود به خلوت گرم خانه نیز از گوشه ی همین فضاست. خزینه در کنار خلوت واقع است و راه ورود به آن از میانه ی یکی از اضلاع گرم خانه است. امروزه ازاره ها و تزیینات این حمام از بین رفته و تنها بخش کوچکی از ازاره ی کاشی آن در خلوت گرم خانه باقی است. هر دو حمام کوچک و بزرگ در کنار باغ فین قرار دارد و راه ورود به هر دو از داخل باغ است؛ اما در باغ حضور آن ها آشکار نیست و نمود خارجی مؤکدی در جدار این بخش از باغ ندارد. حمام بزرگ سردری ساده با قوس جناغی دارد. سر در حمام کوچک نیز قوس کلیل و دو ستون آجری در طرفین و پیشانی شیب دار دارد که تعلق آن را به دوره ی قاجاریان نشان می دهد. سردر حمام بزرگ به دالانی گشوده می شود که به سربینه های راه می یابد؛ ولی سردر حمام کوچک، همچون سردر اکثر حمام ها، به هشتی ای باز شده است که به سروینه منتهی می شود. در نقشه ی ماکسیم سیرو از حمام، هشتی با فضایی دیگر نیز مرتبط بوده که امروزه تخریب شده است. سیرو این فضا را مخصوص نوکر ها یا خدمه ی حمام دانسته است. گلخن و انبار سوخت در میانه ی دو حمام و در پشت خزینه ها واقع است و ورودی این دوبخش در خارج از باغ است.
کرمان، حمام گنجعلی خان
- موقعیت مکانی حمام گنجعلی خان در استان کرمان
میدان گنجعلی خان
کتیبه های تاریخ دار بنا: بر سردر بنا، کتیبه ای با این ماده تاریخ به چشم می خورد،
رقم کشید ملک بر فلک بی تاریخ
کسی نداده نشان در جهان چنین حمام
که تاریخ 1020 را نشان می دهد. این تاریخ در انتهای کتیبه نیز به رقم آمده است.
بانیان و سازندگان بنا:
سربینه سربینه
سقف سربینه
بخش شرقی گرم خانه شاه نشین گوشه جنوب شرقی گرم خانه
بخش غربی گرم خانه بخش شرقی گرم خانه
سردر حمام بر روی محور عرضی میدان گنجعلی خان قرار دارد و تزیینات زیبا و پر کار آن توجه هر بیننده را جلب می کند. طاق سر در یزدی بندی است و سطوح آن تا بالای ازاره با نقاشی روی گچ مزین شده است. در اینجا، نقوش گل و اسلیمیهای کوچک و اشکال مختلف حیوانات و پرندگان در کنار هم قرار گرفته اند. به نظر برخی از کارشناسان، این نقاشیها، با توجه به ترکیب و رنگ آمیزی آنها، متعلق به دوره قاجاریان است. پس از این سر در و چند پیچ و خم، یک هشتی زیبا و سپس سربینه قرار دارد. در گاه هشتی به سربینه از سنگ یشم است که نقوشی از مرغ ماهی خور در حالات گوناگون بر آن نقش بسته است.
سردر
نهاوند،حمام حاج آقا تراب
- موقعیت مکانی حمام حاج آقا تراب در شهرستان نهاوند
خ شریعتی، کوی حاج تراب
کتیبه های تاریخ داربنا: بر کتیبه ی تاریخ دار سردر بنا، این ماده تاریخ ثبت است:
بهر تاریخش نوایی با نوایی خوش بگفت
آفرین بر نیت بانی این محکم بنا
مصراع دوم این بیت تاریخ 1288 را نشان می دهد که در کتیبه به رقم نیز قید شده است. بر آهک بری سربینه ی حمام بزرگ نیز، تاریخ 1342 دیده می شود.
بانیان و سازندگان بنا: بر اساس کتیبه های موجود، بانی این حمام ]محمد[ نقی و معمار آن اصغر معمار و خطاط کتیبه ی سردر محمد حسن بن میر نجف بوده است. در کتاب نهاوند در هزاره های تاریخ، به نقل از معمرین شعر آمده که بانی بنا، حاج میرزا محمد نقی، از خوانین و محترمین شهر بوده و بنا به نام فرزندش، آقا تراب، معروف شده است.آهک بری حمام نیز کار استاد رضا طهرانی است.
سیر تحول بنا: این حمام از ابنیه ی دوره قاجاریان است؛ و با توجه به تاریخ کتیبه های آن، به شرحی که گذشت، مدتی پس از احداث، به آهک بری مزین گردیده است. این حمام تا چند سال پیش دایر بود تا آنکه سازمان میراث فرهنگی کشور مرمت و بازسازی بنا و تزیینات آن را آغاز کرد.
نکاتی درباره ی معماری بنا: این بنا از دو حمام بزرگ و کوچکی در کنار یکدیگر تشکیل شده است که هر یک سربینه و گرم خانه ای مستقل دارد. سربینه ی حمام بزرگ زیباترین بخش بناست.در میانه ی این فضا، که قاعده ای مربع دارد. چهار ستون سنگی فضای دیگری با قاعده ی مربع به وجود آورده که طاق بلندی بر فراز آن قرار دارد.شکل سکوهای پیرامون سربینه نیز موجب شده است که قاعده ی فضای میانی به شکل کشکولی دیده شود.بدین ترتیب، سربینه محوری در امتداد محور فضای میانی خود یافته است. حوض مستطیل شکل سربینه نیز در امتداد همین محور است.شاه نشینی با قاعده ی مربع و غرفه ای با قاعده ی نیم دایره در ابتدا و انتهای این محور بر نمود آن افزوده اند.شاه نشین با سه قوس نیم دایره از سربینه مجزا شده است.این قوسها بر دوش دو ستون سنگی با پایه و سر ستون و بدنه ی حجاری شده قرار دارد و بر بالای آنها، بر روی کاشی، صحنه ای از داستان نبرد رستم ودیو سفید دیده می شود. شاه نشین با حوضچه ی میانی و سکوهای گرد آن چون سربینه اختصاصی است. سربینه، که پرتزیین ترین بخش حمام است، ازاره ی کاشی دارد و دیوارها طاق میانی آن به اهک بری پرکاری
معماری حمام های سنتی
